Eski Eserler

Ali Efendi Basîretçi

Osmanlı gazetecisi.

Ä°lk Türkçe gazetelerden biri olan Basi­ret yayımladığı için Basîretçi Ali Efendi adıyla tanındı.

Ailesi hakkında fazla bil­gi yoksa da babasının ilmiyeden olduÄŸu ve 1872'de Vidin kadı nâibliÄŸinde bu­lunduÄŸu bilinmektedir.

Ali Efendi önce Enderun'da tahsil görerek sarayda hiz­met etti,

1860'ta çırağ edildikten sonra Maliye Nezâreti tahsilat memuru oldu (1863).

Basiret gazetesini çıkarmak için hükümete başvurdu (1866).

Ancak bu sırada Girit Ä°syanı çıktığından müracaa­tı beklemeye alındı ve isyan sona erene kadar yayın izni verilmedi.

Bunda, azın­lık gazetelerinin neÅŸriyatını kontrol altı­na almakta güçlük çeken hükümetin ye­ni azınlık gazetelerine yayın imtiyazı ver­memek için Ali Efendi'ye verilecek iznin istisna ve emsal teÅŸkil etmemesi düşün­cesinin rolü vardır.

Daha sonra yayın im­tiyazı aldığında devrin âdetine uyularak kendisine 300 altın da yardım edildi.

Gazeteyi küçük ebatta dört sayfa ola­rak, cuma ve pazar hariç haftada beÅŸ gün yayımlamaya baÅŸladı (20 Åževval 1286/23 Ocak 1870).

Gazetenin baÅŸlığı altında yer alan "... millet gazetesi" iba­resiyle, "millet" kelimesi bir gazete baÅŸlı­ÄŸÄ±nda ilk defa kullanılmış oldu.

Ali Efen­di, kendi bilgi ve yazarlık tecrübesi gün­lük bir gazeteyi yürütecek derecede ol­madığından, gazetesine topladığı Subhi-paÅŸazâde Âyetullah Bey, Polonyalı mühtedi bir subay olan ferik Subhî Celâleddin PaÅŸa, Hayreddin takma adıyla yazı­lar yazan Polonyalı mülteci Karski ile adliye mektupçusu Halet Bey ve Ahmed Midhat Efendi gibi yazar kadrosuyla Basiret'ı kısa zamanda devrin en çok il­gi gören yayın organı haline getirdi.

Bunda, yayımının ikinci yılında BaÄŸdat mektupçuluÄŸu görevinden istifa ederek Basiret yazı heyetine katılan ve çalıştığı dokuz ay boyunca gazeteyi bol havadis­le okuyucuyu tatmin eder hale getiren Ahmed Mithat Efendinin de rolü var­dır.

Normal zamanlarda 300 olan baskı adedi, önemli bazı hadiselerde 1000'e kadar yükselirdi.

Ali Efendi, 1870-1871 Fransa-Prusya Savaşı sırasında gazete­sinde Polonyalı Celâleddin PaÅŸa'nın te­siriyle, savaÅŸtan Almanya'nın galip çıkacağını ileri süren yazılar yayımladı.

Sa­vaÅŸ Almanya'nın galibiyetiyle sona erin­ce Ali Efendi BaÅŸvekil Prens Bismarck tarafından Almanya'ya davet edildi.

Bu ziyaretten Bismarck'ın kendisine hediye ettiği yeni bir baskı makinesiyle döndü.

Bu makine ile gazetesini normal gaze­te ebadına getirip yeni bir ÅŸekil vere­rek yayımlamaya baÅŸladığı gibi Türkçe mizah dergilerinin dokuzuncusu olan Kahkaha adıyla bir mizah dergisi de çıkardı (Mart 1875).

Sekiz yıla yakın süren basın hayatın­da gazetesinin kapatılması ve hapsedil­mek gibi cezalan göze alarak zaman zaman hükümetin baskılarına cesaretle karşı koyan Ali Efendi, bir ara Mısır hidivi Ä°smail PaÅŸa'nın bol ihsanları karşılı­ÄŸÄ±nda Mısır'ın Osmanlı Devleti'nden koparılması siyasetini de müdafaa etti.

Bu sebeple devrin Ä°bret, Hadîka, Tasvir-i Efkâr, Terakki, Ä°stikbal ve Sabah gibi diÄŸer yayın organlarının sert hü­cumlarına uÄŸradı.

Gazetesiyle Rusya'da yaÅŸayan Müslüman-Türk halkının mü­cadelesini de destekleyen Ali Efendi, onların haklarını korumak maksadıyla kayda deÄŸer bazı yayınlar da yaptı.

Sul­tan Abdülaziz'in saltanatının son günle­rinde Sadrazam Mahmud Nedim PaÅŸa'­nın matbuata koyduÄŸu ilk resmî san­sürü, 11 Mayıs 1876 tarihli gazetesinin ilk üç sayfasını tamamen yazısız, dör­düncü sayfasını ise sadece ilânları ko­yarak yayımlamak suretiyle anlamlı bir ÅŸekilde protesto etti.

ÇıraÄŸan Vak'ası'ndan bir gün önce, bu hadisenin görünürdeki elebaşısı olan Ali Suâvi'nin devletin o günkü politika­sıyla ilgili bir makalesini neÅŸredeceÄŸini haber verdiÄŸi kısa bir yazısını yayımladığı için gazetesi kapatıl­dı ve kendisi de tertibe dahil olduÄŸu ka­naatini uyandırdığı gerekçesiyle gözaltı­na alındı (20 Mayıs 1878)

Altı ay süren muhakemeden sonra diğer suçlularla birlikte Kudüs'e sürüldü (Kasım 1878)

Devamlı müracaatları sonucunda ancak altı yıl kadar spnra bir daha gazete çıkarmamak ÅŸartıyla affedildi ve Ä°stan­bul'a dönmesine izin verildi (1884).

An­cak Suriye'de bir nahiye müdürlüğüne tayin edilerek hemen Ä°stanbul'dan uzak­laÅŸtırıldı.

Daha sonraki yıllarda Lâdik (1897), Hayfa (1898), Karaburun (1903), Söke (1904) ve Erdek'te (1907) kayma­kamlık yaptı.

1889'da saniye rütbesine terfi ettirilerek üçüncü dereceden Mecîdî, 1903'te de Osmânî nişanı ile taltif edildi.

II. MeÅŸrutiyetin ilânı üzerine Er­dek kaymakamlığından istifa ederek Ä°s­tanbul'a geldi (AÄŸustos 1908).

Basîret'i tekrar yayımlamaya başladı (29 Eylül 1908).

Ancak devrin deÄŸiÅŸen ÅŸartları ve sayıları artan yeni gazeteler karşısında tutunamadı, on dokuzuncu sayısından sonra gazeteyi kapatmak zorunda kal­dı.

Bu ikinci devrede, daha önce tabas­bus edercesine hürmetkârane yazılarla övdüğü padiÅŸah ve ileri gelen devlet adamları hakkında hakarete varan ağır hitap ve ithamlarla dolu neÅŸriyatta bu­lunduÄŸu dikkati çekmektedir.

Basın dün­yasında baÅŸarı saÄŸlayamadığı bu devre­den sonra Kalamış'taki evine çekildi ve orada öldü.

Ali Efendi'nin, iki devrede 2446+19= 2465 sayı çıkardığı Basîret de daha son­ra yirmi altı sayı çıkardığı Kahkaha da (Mart 1875 - Eylül 1875) yayımlanan ma­kalelerinden baÅŸka, Sultan II. Abdülhamid'e ve o devrin tanınmış ÅŸahsiyetleri­ne hakaretlerle dolu iki küçük eseri da­ha vardır.

 Eserleri:

• Yıldızın Hatası: Devlet-i Aliyye-Rusya Muha­rebesi
• Ä°stanbul'da Yarım Asır­lık Vekâyi-i Mühimme

Bu eser sadeleÅŸtiri­lerek Ä°stanbul'da Elli Yıllık Önemli Olaylar (Ä°stanbul 1976) adıyla yeniden yayımlanmıştır.