Eski Eserler

Ä°stahr
 
İran'da tarihî bîr şehir.
Fars bölgesindeki Pulvâr nehri vadisinde, Ahamenîler'in başşehri Pârs'ın (Perse-polis) 7 km. kuzeyinde bugünkü Şîraz-İsfahanyolu üzerindeydi; halen yerinde harabeleri ve Hacıâbâd köyü bulunmaktadır. Adının Pehlevîce "küçük göl" mânasındaki stahr kelimesinden geldiği rivayet edilirse de yeni yapılan çalışmalar ismin aslının Eski Persçe stahra "müstahkem yer" olduğunu göstermektedir (ör, VIII, 643)
Şehir, Pârs'ın milâttan önce331 yılında Büyük İskender tarafından harabeye çevrilmesinden sonra gelişmeye başladı ve milâttan önce 250-milâttan sonra 224 yılları arasında Eşkâniyân'ın (Arsakîler) başşehri oldu. Mecûsîler'in yaptığı ilk üç ateş tapınağından biri burada yer alıyordu ve Sâsânî İmparatorluğuma adını veren Sâsân bu tapınağın başrahibiydi.
Müslümanların akınları karşısında duramayan son Sâsânî hükümdarı III. Yez-dicerd Medâin'den Ä°stahr'a geldi. Åžehir, Bahreyn Valisi Alâ b. Hadramî'nin 19 (640) yılındaki baÅŸarısız giriÅŸiminden üç yıl sonra, Hûzistan bölgesinin büyük bir kısmını fetheden Ebû Mûsâ el-EÅŸ'arî ile Osman b. Ebü'l-Âs tarafından alındı (23/644). Ancak halk kısa bir süre sonra ayaklanarak yönetimi ele geçirdi. Hz. Ali zamanında Basra Valisi Abdullah b. Abbas burayı yeniden fethetti  ve valiliÄŸine Ziyâd b. Ebîh getirildi. Emevî idaresi sırasında aynı adı taşıyan bölgenin merkezi olan Ä°stahr, 64 (684) yılında Şîraz'ın kurulması ve kısa sürede geliÅŸmesi üzerine gerilemeye baÅŸladı. Küfe Åžiîleri'nin teÅŸvikiyle isyan eden Abdullah b. Muâviye. Ä°sfahan'dan sonra Ä°stahr'ı da ele geçirdi ve bu bölgede barınan Haricîler"! dağıttı. Kendi adına muhtemelen burada para bastıran Abdullah, 129'da (746) üzerine gönderilen Halife II. Mervân'ın kumandanı Âmir b. Dubâre ile yaptığı savaşı kaybedince Horasan'a kaçtı. 268'de (881) Saffârî Emîri Amr b. Leys'in idaresine giren Ä°stahr'ı Abbasîler altı yıl sonra geri aldılar. Büveyhîler'den Ä°mâdüddevle Ali, 321 (933) yılında Ä°stahr Kalesi'nde oturan Abbasî Valisi Yakut'u yenere bölgeye hâkim oldu. Büveyhî Emîri el-Melikü'r-Rahîm ile (ö. 447/1055) Emir Fülâd Sütün (ö. 448/1056) arasında çıkan ihtilâfta Ä°stahr önce Fülâd Sütûn'un, ardından el-Melikü'r-Rahîm'in. daha sonra da Åžebânkâre Emîri Fazlûye'-nin eline geçti. Arkasından ÇaÄŸrı Bey'Ä°n oÄŸlu Kavurd Bey ÅŸehri Fazlûye'den aldıysa da onun Selçuklular'a baÄŸlılığını açıklaması üzerine geri verdi. TuÄŸrul Bey'in ölümünden (455/1063) sonra Arslan Yabgu'nun oÄŸlu Resul Tigin burada para bastırarak bağımsızlığını ilân etti; fakat bu durum fazla sürmedi ve Alparslan 459 (1067) yılında onun bağımsızlığına son verdi. Ata-beg Çavlı, Åžehzade ÇaÄŸrı ile Fars'a geldiÄŸi zaman ÅŸehir Emîr Buldacı'dan ona geçti; Fars bölgesi Ä°mâdüddin Zengî'ye iktâ olarak verilince de Atabegler'e intikal etti. Ancak Atabeg Sa'd yanlışlıkla HârizmÅŸah ordusuna saldırınca burayı HârizmÅŸahlar'a bırakmak zorunda kaldı (614/ 1217) Atabeg Muzafferüddin Muhammed Åžah kardeÅŸi Selçuk Åžah'ı Ä°stahr Kale-si'ne hapsetti (661 /1263). Atabeg ÂbiÅŸ'in 685'te (1286) ölümüyle ÅŸehir MoÄŸollar'ın eline geçti.
III. (IX.) yüzyıldan sonra Şîraz'ın karşısında önemi azalan İstahr IV. (X.) yüzyılda surları yıkılmış, geniş bağ ve bahçelere sahip ve bir camisi bulunan orta büyüklükte bir şehirdi. İstahrî, burada her biri resimlerle tasvir edilmiş eski İran hükümdarlarının tarihlerinden bazı ciltler gördüğünü bildirir. IV. (X.) yüzyılda İstahr halkı içinde yahudi ve hıristiyanlar bulunmakla birlikte Sâbiî ve Sâmirîler yoktu. İbn Havkal, İstahr'da heykel ve resimlerle süslü büyük bir binadan bahseder. Şehrin, birçok sütunun yer aldığı geniş meydanını ve Pulvâr nehri üzerindeki köprüyü öven Makdisî, daha önce bir ateş mabedi olan Suriye üslû-bundaki caminin etrafında çarşı kurulduğunu söyler.
Persepolis harabelerinden getirilen yuvarlak sütunlar ve tuğla İle yapılan bu cami, mimari üslûpların bir ülkeden diğer bir ülkeye geçişine örnek gösterilmektedir. İstahr'ın kuzeybatısında İstahr Kalesi (İstahryâr). Şikeste Kalesi veŞeknevân Kalesi (Eşkünevân) adlarıyla anılan, bazan hep birlikte İstahr Kalesi de denilen ve bölge tarihinde önemli rol oynayan üç kalenin oluşturduğu İstahr kaleler kompleksinin kalıntıları görülmektedir. Bunlardan en meşhuru olan İstahr Kalesi'nde İslâmî dönemde eyalet valileri oturdu; sonraları burası yüksek şahsiyetler ve şehzadeler İçin hapishane olarak kullanıldı. Şah ı. Abbas zamanında ise ortaya çıkan isyanda ele geçirilerek tamamen yıkıldı.
Sâsânî Hükümdarı II. Yezdicerd'den (438-457) itibaren İstahr'da, üzerinde Pehlevî yazısıyla ST kısaltması bulunan paralar basılmış ve bu remiz 78 (697) yılına kadar İslâm devrinde de kullanılmıştır. Daha sonra 79-167 (698-783) yılları arasında burada İslâm paraları tabedil-miştir; bunlardan biri de Ebû Müslim-i Horasânî'nin Emevîler"e karşı harekete geçtiği 127 (745) yılında bastırdığı sikkedir. İstahrlı ünlü kişilerden bazıları şunlardır: Nahiv âlimi Sîbeveyhi, sahâbîler-den Ebû Huzeyfe'nin mevlâsı olarak bilinen Salim, tabiînin küçüklerinden sayılan Benî Ümeyye mevlâsı Ebû Saîd Abdül kerîm b. Mâlik el-İstahrî el-Cezerî, hadis âlimlerinden Şafiî kadısı Ebû Saîd Hasan b. Ahmed el-İstahrî, Mısır'a yerleşen ve pek çok kişiden hadis nakleden Ahmed b. Hüseyin ez-Zâhid el-İstahrî ve coğrafyacı İbrahim b. Muhammed el-îstahrî. Sûfî Hallâc-ı Mansûr da bir süre bu şehirde kalmıştır.