Eski Eserler

Muhayyelat-ı Aziz Efendi

Dr. Saim Sakaloğlu

Milli Eğitim Bakanlığı'nın güzel ve hayırlı bir teşebbüsü ile 1969 yılında ya­yın hayatına başlayan 1000 Temel Eser serisi, millî kül­türümüze 66 kitaplık bir ha­zine kazandırdıktan sonra, 12 Mart'ı   takip   eden   günlerde işbaşına gelen  hükümetin  iş­güzar bir yetkilisi tarafından, biraz da bazı kuruluşların jur­nalleri  ile  kapatılmış,  kütüp­hanelerimizde o seri için ayır­dığımız yerler boş bırakılmış­tı. 1000 Temel Eser serisinin, bu kere Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı tarafından yeni­den yayma başlatılması bizler için sonsuz bir sevinç kaynağı olmuştur.Bu seri Ziya Gökalp'ın terbiye üzerine yazdı­ğı muhtelif makalelerini içine alan 67., Atatürk'ün ölmez eseri Nutuk'u yeniden ve genç nesillerin de anlayabileceği bir dille sadeleştirilmiş 68. ve 69. (henüz baskıdadır) eserlerden sonra bizlere,   iki asır kadar gerilere götüren bir hayal âle­minin kapılarını açmıştır. Ya­zar ve edebiyat tarihçisi Ah­met Kabaklı'nın   sadeleştirerek    günümüzün Türkçesine kazandırdığı Muhayyelât-ı Aziz Efendi, 1000 Temel Eser serisinin 70. kitabı  ola­rak halk kültürümüzün bilin­meyen bir âlemine ışık tut­maktadır (*).

Eser ve müellifi hakkında pek az şey bilinmektedir. Sa­yın Kabaklı bütün bilgileri toplayıp kendi bulduklarını da ekleyerek Aziz Efendi'yi ve eserini bizlere tanıtmaya çalışmıştır. Sayın Kabaklı 'Aziz Efendi ve Muhayyelât' (s. VII-XIII) başlıklı bölümde Aziz Efendi hakkında, her halde bulunabilecek bütün bilgileri titiz bir araştırma neti­cesinde bizlere sunmuştur.

Biz bu yazımızda, Sayın Kabaklı'nın temas etmediği bir iki hususu ortaya koyma­ya çalışacağız.

Muhayyelât-ı Aziz Efendi'nin iki yazma nüshası vardır. Bunlardan tam olanı İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde Türkçe Yazmalar bölümünde 7411 numarada kayıtlıdır. Muhayyelât-ı Ledünn-i İlâhî adını taşımaktadır, ölümün­den bir yıl sonra, 1799 (1214) de Ahmed Zihni tarafından istinsah edilmiştir. Üç hayale de yer verilmiştir. 103 varak­tır. Talik hattı ile yazılmış­tır. Hayaller sıra ile 2a - 20b, 21a - 80b, 80b - 102b varak­larda yer almaktadır. Ebadı 333x195 mm. olup cetvelleri kırmızıdır.

Muhayyelât-ı Aziz Efendi'nin ikinci yazması Fatih, Mil­let Kütüphanesinde Ed - 595 numarada kayıtlıdır. İstinsah yılı ve müstensihi  kayıtlı değildir. Yalnız birinci hayale yer verilmiştir. 27 varak olup rika hattı ile yazılmıştır. So­nundaki bazı ekler metne da­hil değildir.

Muhayyelât-ı Aziz Efendi'nin, bizim görebildiğimiz 5 matbu nüshası vardır. Bunla­rı da kısaca tanıtalım.

1.  Muhayyelât-ı Aziz Efen­di. İstanbul, 1268/1852, Takvim-i Vakayi Matbaası, 239 s. Hayal-i evvel 3-73, hayal-i sani 73 - 186, hayal-i salis 186 - 239. sayfalardadır.

2.   Muhayyelât-ı Aziz Efen­di. İstanbul, 1268/1852, mat­baası kayıtlı değildir, 239 s., hayallerin sayfaları birinci kaynaktaki gibidir.

3.  Muhayyelât-ı Ledünn-i İlâhî. İstanbul. 1284/1867, Mekteb-i Harbiyye-i Şahane Matbaası, 239 s. Hayallerin sayfalan birinci kaynaktaki gibidir. Sayın Kabaklı'nın neşrettiği Muhayyelât-ı Aziz Efendi, Temmet'ül Muhayye­lât (s. 389)'tan öğrendiğimize göre bu matbu nüsha esas alı­narak hazırlanmıştır.

4.  Muhayyelât-ı Aziz Efen­di. İstanbul, 1290/1873, İzzet Efendi Matbaası, 239 s. Ha­yallerin sayfaları evvelkiler gibidir.

5.  Muhayyelât. istanbul, 1290/1873, İzzet Efendi Mat­baası, 192 s. Hayal-i evvel 3 - 60, hayal-i sani 60 - 151, hayal-i salis 151 - 192. say­falardadır.

Bizim görüp tesbit ettiğimiz bu 5 matbu nüshanın ilk dör­dü aynı tertip üzere basılmış­lardır. Bunların da 1867 bas­kısının adı değişiktir. Dikkati çeken husus, 1873 tarihli nüs­halardan ikincisinin, hem ad yönünden, hem de sayfa ter­tibi bakımından diğer 4 nüs­hadan farklı olmasıdır.

Sayın Kabaklı'nın zik­rettiği bir nüshayı ise biz göremedik. (Bkz. Muhay­yelât-ı Aziz Efendi, s. X). Bu nüsha 1852 tarihli olup Matbaa-i Âmire'de basılmıştır. O halde Muhayyelât-ı Aziz Efendi, 3 değişik tarihte, 2 değişik tertipte ve 3 farklı ad­la neşredilmiş olmaktadır.

Muhayyelât-ı Aziz Efendi'-nin 2. hayali «The History of Jewad» adı ile Gibb tarafın­dan 1884 yılında İngilizceye tercüme edilmiştir (İslâm An­siklopedisi, C. II, s.  155).

Sayın Kabaklı'nın neşre ha­zırladığı ve Muhayyelât-ı Aziz Efendi'nin yeni harfler­le olan bu ilk baskısı 3 haya­lin tamamına yer vermektedir. 1. hayal 1-108, 2. hayal 109-295, 3. hayal 297-368. sayfa­larda yer almaktadır. Eserin sonuna eklenen Sözlük, metin­lerde geçen  ve açıklanmaya ihtiyaç hissettiren kelime ve terimleri içine almaktadır.

Tanpınar ve Kabaklı'nın da temas ettikleri gibi, Muhayyelât'ta, Türk masallarının olduğu kadar Doğu masalla­rının da derin izleri vardır. Bugün Anadolu'muzda anlatıl­makta olan bazı masalların ender rastlanılan motiflerim Muhayyelât'ın sayfalarında bulabiliriz. Bu nokta, her iki­sinin de ortak bir kaynaktan yayıldıklarını akla getirebilir. Fakat Muhayyelât'ta görülen çerçeve hikâyeler, her halde, bizden daha çok Hint, Arap ve İran masalcılığının tesiriy­le veya taklidiyle vücude geti­rilmişlerdir.

Muhayyelât, Türk masal ve hikâye sahasında kendine has şekli ile, olaylardaki değişik­lik ve birinden diğerine geçişteki ustalık ile, her halde bun­dan sonra da meraklıları ara­sında beklenen ve hakkettiği ilgiyi görecektir. Vaktiyle bu eserin orijinalleriyle de uğra­şan birisi olarak günümüz Türkçesine Muhayyelât gibi bir eseri kazandıran Sayın Ahmet Kabaklı'yı ne kadar tebrik etsek azdır. Ayrıca 1000 Temel Eser serisinin, böyle eserlerle devam etmesi de, bazı çevrelere hakkettiği cevabı vermesi yönünden se­vindiricidir.