Eski Eserler

Cemaleddin Efgani
Makalenin PDF Metni Ekteki  dosyadadır

Cemâleddîn Efgânî Seyyid Muhammed Ibn Safdar, 1254-1314 H./ 1838-1897 M.

İleri görüşlü ve açık fikirli bir bilgin, büyük bir mütefekkir olarak tanınan Cemâleddîn Efgânî, herşeyden evvel şarkın uyandırıcılarından biridir. îslâm Âlemine hürriyet fikirlerini aşılamış, müslümanları uyandırmak için gece gündüz demeden, durmadan didinmiştir. O, hem muharrir, hem hatip bir zattır. Kalemini ve dilini İslâm davalarına vakfetmiştir.

Başlıca iki gayesi vardı:

İslâmı uyandırmak, ıslâhat yapmak, medeniyet yolunu göstermek.

Müslüman ülkelerini Avrupalıların siyasi ve iktisâdi nüfuzundan kurtarmak.

O, müslümanları cehalet karanlığından, gaflet bataklıklarından kurtarmak için çalıştı. İstilâcılara karşı amansız bir düşmandı. Zillete katlanmayan, izzet-i nefsini çiğnetmeyen şerefli ve yorulmaz bir mücahid idi. Parlak bir zekâya, ateşli bir mizaca sahipti. Keskin bakışları, cehalet bulutlarını, gaflet sislerini dağıtan birer güneş gibi idi. Son asırlarda İslâm ülkelerinde görülen hürriyet davranışları onun eseridir. Baktı ki: İslâm âlemi uykuda. Uyan! diye haykırdı. Gördü ki: Müslüman ülkelerinin çoğu istilâ altında. Kalk, silkin! diye seslendi. Müslüman ülkelerini yabancı boyunduruğundan, siyâsî ve iktisâdı esaret ve tahakkümlerden kurtarmak için müslümanların uyanmasının; gafletten silkinmesinin, zilletten, meskenetten kurtulmasının şart olduğuna kanı idi. "Her millet kendi millî varlığını duymalı, uyanmalı" diyordu. Millî ceryanlara asla karşı değildi. Kuvvetli milletlerden meydana gelen İslâm camiasının da kuvvetli olacağı şüphesizdi.

Mİlliyyeti hakkında rivayetler" muhteliftir. İranlı, Afganlı, Türk olduğunu ileri sürenler var. Talebesi Muhammed Abdu'nun yazdığına göre, meşhur muhaddis Ali Tirmizî vasıtasiyle nesebi Hazret-i Ali'nin oğlu Hazret-i Hasan'a varır. Onun için Seyyid unvanını kullanırmış.. Kendisinin anlattığına göre Kabil şehrine üç günlük mesafede bulunan Küner köyünde veya Hemedân civarında Esadâbâd'da doğmuştur. Ailece Hanefî mezhebinde idiler. Çocuk­luğu ve gençliği Afganistan'da geçti. 8 yaşında iken Türkçe konuşmasını bilirdi. Ahmed Ağaoğlu bir yazısında Afganlı'nm Azerî Türkü ve Merâgalı bir aileden olup Hemedan civa­rında doğduğunu ve süt emer bir çocukken Afgan'a hicret ettiklerini bizzat kendisine söyle­diğini yazıyor. (l)[1]

Küçük yaşında babası ile Kabil'e gelmiş, ilk tahsilini orada yapmıştır. 8 yaşında tahsile başlamış, 10 sene tahsiline devamla çağında mutâd İslâm ilimlerini Kabil medresesinde öğrenmiştir. Ayrıca felsefe ve müsbet ilimlerle de ilgilenmiştir. Arapça, Farsça ve Türkçe bilirdi. Avrupa lisanlarından bazılarına da vakıftı. (Fransızca bilir, İngilizce ve Rusça anlardı). 18 yaşında iken Hindistan'a gitti. Bir sene kadar Hindistan'da kaldı. Oradan Hacca yollandı Bir çok yerlere uğrayarak 1273 H. de Mekke'ye vardı. Hac'tan sonra Afganistan'a dönerek Emîr Dost Muhammed Han devrinde me'muriyete girdi. Hükümet adamları arasında yer aldı. Onun vefatı üzerine yeni Emîr Şir Ali'nin biraderi Muhammed A'zamla olan sıkı dostluğu yüzünden memlekette, Şir Ali Han'ın mevkie gelmesi dolayısiyle, patlak veren sülâle kav­galarına karışmış oldu. Kısa bir müddet Muhammed A'zama Müşâvir-i Hâshk yaptı. Yine iç savaşlar başladı. Muhammed A'zam'm düşmesi üzerine o da Afganistan'dan ayrıldı. Hindistan'a geçti. (1285) H.

İngilizler uzun müddet Hindistan'da kalmasını tehlikeli gördüler. Bu yüzden Hindistan'ı terke mecbur kaldı. Oradan Kahireye geldi. Mısırda iyi karşılandı. Ezher Ulemâsıyle ve talebesiyle tanıştı, dostluk kurdu. Husûsî ikâmetgâhında talebeye ders verdi. Musahabelerde bulundu. Bu, islâmı uyandıran ilk ses oldu. Şark böyle bir ses bekliyordu. Fakat kimse cesaret edemiyordu. Onun için bu sesi alkışladılar ve etrafında toplandılar.

Mısır'da uzun müddet kalamadı. İstanbul'a geldi. (1286 H.-1870M) İslâm âleminde hayli şöhret yapmıştı. İstanbul'da yüksek tabaka Ricali, Bâb-ı Âlî erkânı onu pek samimî. karşıladılar. Biriki gün sonra  Sadrazam Âlî Paşa  tarafından kabul edildi. Hükümetten ve halktan itibar gördü. Ayasofya ve Sultan Ahmed câmi'lerinde va'z etmeğe davet edildi. 6 ay sonra kendisine Meclis-i Kebir-i Maarif azalığı verildi.

Dârü'l-fünun'daki konferans :

Afgânlı'nın şöhreti günden güne artıyordu. Takdirkârları çoğalıyordu. Gafletten bunalan, ilim ve irfana susayan ilerleme âşıkları, İslâm âlemini uyandırmağa ve yükselmeğe davet eden bu seste aradıklarını bulur gibi olmuşlardı. Fakat mezar taşı gibi cami d bir halde duranlar bundan gocundular; Afgânlı'nın aleyhinde bulunmağa başladılar. 110. Şeyhu'I-İslâm Hasan Fehmi Efendi de onu muzır fikirler yaymakla itham ve saraya jurnal etti.

Abduh diyor ki: "Maarifin yayılması hususunda gösterdiği yolları takibe arkadaşları taraftar ol­madılar. Gösterdiği yolların bir kısmı da Şeyhu'l-İslâm Hasan Fehmi Efendinin işine gelmi­yordu. Bu yüzden kendisine kin bağladı." Nihayet Bârü'l-fünun'da verdiği konferans bahane edilerek dedikodular arttı; aleyhinde bulunanlar çoğaldı. Seçkin bir dinleyici kütlesi önünde verilen bu konferanstan biraz bahsedelim:

Dârü'l-fünûn halka konferanslar tertip ediyordu. 1286 H. 1870 M. senesi Ramazanında buna başlanmıştı. 1287 senesinde de bunlara devam olunacaktı. 1 Recep 1287 tarihli Takvim—\ Vakâyi   gazetesi, Müsâmerât-ı İlmiye ve Edebiye başlığı altında şunları yazıyor: (2)[2]

"Envâr-i bâhiru'l-âsâr ulûm ufünûn ile ezhân-i halkın tenviri ve bu veçhile saadet-i efrad u millet ve ma'muriyet-i bilâd u memleket kazâyâ-yı mühimmesinin istihsâli esbab-i hu-sûli zımmmda bir vakittenberi memâlik-i mütemeddinede geceleri.... (Konferanslar vermekte) olduklarından bu suretle mebâdî-i ulûm u fünûna bile muttali' olmayan efrad-ı ahâli kendi­lerinin anlayacakları suretle irâd olunan Makalât-ı ilmiyeden istifâde ile tahsil-i malûmat-ı ibtidâiye eylemekte olup bu suretin ise terbiye-i ehalice bilvücûh fevâidi ve muhassenatı meşhud olmasına mebni geçen sene Ramazan-ı şerifi gecelerinde Dârü'I-fünûn-ı Osmânî dershanelerinde ba'zı zevât-ı maârif-simât çıkıp olvechile mesâil-i muhtelifeye dâir maka­leler (konferanslar) irâd etmiş ve bilcümle huzzâr ve müstemiîn bundan müstefîd olmuş olduk­larından işbu usûl-i mehâsin-şumûlün bu sene-i mübâreke Ramazan-ı şerifi gecelerinde dahi icrası kararlaştırılmış olmakla her gece iradı ehâlice fâideli görünen mebâhıs-i ilmiye ve edebiye ve hikemiyenin defteri bervech-i zîr dere kılınmış olduğundan erbâb-ı maârif ve himmetten bervech-i usûl Dârü'l-fünûn-i mezkûrda irad-ı makalât-ı ilmiye etmek emel ve arzusunda bulunan zevat-ı kiramın âtiyüzzikir bahislerden kangısını intihap ve tercih eyler ise ol bahsi ve Ramazan-ı şerifin hangi gecesi ona dair makale "konferans" irad eyleyeceğini Dârü'l-fünûn-ı mezkûr müdiriyeti canibine beyan ve iş'âr eylemesi ilân ve ihtar olunur."

Bundan sonra konferans konuları gösteriliyor. Biz hangi ilimlere dâir olduğunu belirtmek için yalnız başlıkları işaret edelim:

1- Hikmet-i Tabîiyye, 2- Kimya, 3- İlm-i Cew-i Hevâ, 4- Heyet-i Âlem, 5- îlm-ı Tabîat-i İnsan, 6- Tıp, 7- Tarih-i Tabîî, 8- Tabakât-ı Arz, 9- Ziraat, 10- Terakkiyât-ı Ulûm ve Sanayi, II- İlm-i Servet "İktisâcl", 12-İlm-i Hukuk, 13- Ahlâk, 14-Edebiyat,

İşte bu seri konferanslar arasında, Dârü'l-fünûn Müdürü Tahsin Efendi, sanayii teşvik gayesiyle bir konferans vermesini Cemaleddîn Efgânî'den rica eder. Efgânî, Türkçesinin zayıf olduğunu ileri sürerek özür diler. Fakat ısrar edilince razı olur. Vereceği konferansını yazarak zamanın Maarif Nazırı Safvet Paşa'ya, Meclis-İ Kebir-i Maârif Âzası Münif Paşa'ya göstermiş, onlar da konferansı pek beğenmişler.

Cemaleddîn büyük şöhret yapmış bir zât olduğundan konferans günü halk Dârü'l-fünuna koşmuş. Hükümet adamları, âlimler, gazeteciler, vüzerâdan bir kısmı orada imişler.

Cemâleddîn hazırladığı konferansını vermiş. Konferansında, İnsanın yaşayışı canlı bir vücuda ben­zetiliyor. San'atlardan herbiri bu canlı vücudun birer organı olarak gösteriliyor. Hayatta her organın nasıl bir vazifesi varsa sanayiin de maişette öyle bir faidesi bulunduğu anlatılıyor. Meselâ: Memleket idaresi, iradenin merkezi oîan dimağ mesabesindedir. Demirciliği kollara, çiftçiliği karaciğere, gemiciliği ayaklara benzetmiş. Her organı böyle teşbihlerle açıklamış. Nihayet şöyle demiş: "İnsanlara ait saadetin vücudu bunlardan meydana gelir. İnsanlığın cismi bu suretle teşekkül eder. Ruhsuz bir cisim için hayat yoktur. Bu cismin, yani beşer saa­detinin ruhu ise ya nübüvvettir veya hikmettir. Yalnız bunların arasında fark vardır. Zira nübüvvet İlâhî bir atiyyedir ki, nâsin eli buna erişemez; çalışmakla elde edilemez. Allah dilediğine verir.O vehbîdir. Hikmet ve felsefeye gelince: bu kesbîdir. Fikir ve görgü ile kazanılır. Sonra peygamber hatadan masundur. Halbuki hakim hataya düşebilir. (3)[3]

İşte Şeyhü'1-İslâm Hasan Fehmi Efendi, sanayia âit konferansında peygamberlikten bahsedilmesine takılmış, "peygamberlik san'attır, diyor" diye gürültüyü kopartmıştır. Başında bulunduğu Meşihat tarafından Cemaleddîn hakkında soruşturma yapılmış; konferansında bulunanlardan sorularak takibata geçilmiş. Efganî'nin din ve ilme aykırı bir söz sarfetmediği muhakkak iken Şeyhü'l - İslâm hasedinden hakdan bir batıl çıkarmağa çalışmış; sanayia dâir verilen bir konferansta peygamberlikten bahsetmesini fırsat bilerek Cemâleddinin, "Nübüvvet san'attır" iddiasında bulunduğunu etrafa kasden yaymış, hatta camilerde bunu halka etraflıca, anlatmalari için vaizleri teşvik etmiş.

İskolastik zihniyetin tamamiyle esiri olan dar kafalar, Efganlı'nın getirdiği yeni fikirleri anlayamazlardı. Bir çok şeyleri hazm edenler, bunları hazmedemediler; ona saldırmağa başladılar.

Cemaleddîn haksızlığa tahammülü olmayan, zulme karşı feveran eden ateşli bir adamdı. Konferansının böyle kötüye yorulmasına hiddetlendi, kızdı. Şeyhu'l-İslâmla muhakemesini bile istedi.Bazı dostları Cemâleddîn'e sükûnet tavsiye ediyorlardı. Fakat hakikat yolcusu olan, bu uğurda terk-i dâr u diyar eden, nıüstebid hükümdarlara, İslâm ülkelerini istilâ eden müstemlekecilere kafatutan bu ateşli mücâhid, bu hasızlığa nasıl tahammül ederdi. Şeyhu'l-İslâm ise vaizlerini seferber etmiş, bu garîb misafir aleyhinde boyuna söyletiyordu.

Ders vekili Filibeli Halil Efendi. Süyûfu'l-Kavâtî' adlı bir eser kaleme almış, kesici kılıçlar demek olan bu eserle boyuna kesip biçiyordu, ama mazlumların boynunu kestiğinin farkında değildi.

"Dârü'l-Fünûn'da peygamberliğin sanayiden sayıldığı bâtıl iddiası ile fesada çalışan bir müfsidin muzır telkinlerinden sâdedil müslumanlar arasında hasıl olan kötü tesirleri gidermek, fena izleri silmek ve merkumun (Cemâleddîn'in) şeriat nazarında cezasının ne ol duğunu göstermek için İrâde-i Seniyye-İ Hilâfet-penâhi ile kaleme alındığı-Türkçe tercemesinin başında söyleniyor.

İrâde-i Seniyye ile olup olmadığını bilmiyoruz. Bildiğimiz bir şey varsa içindeki hükümlerin İslâm dînine uygun olmadığıdır. İslâm dîni böyle İslâm uğrunda kendini fedâ eden Cemâleddin'leri katletmek için gelmiş bir din değildir.

Eserde Nübüvvet ve hikmet (Felsefe) meseleleri ele alınıp Cemâleddîn'e hücumlar yağdırılıyor. Meselâ: "Kaail-i merkumun mezkûr kelâmı kendi zu'munca felsefe ve hikmetin dâreyn saadetine isal için kifayet eder olduğuna ve bir de nebî olan zât-i şerifin hikmet ve felsefeye muvafık olup ana muhalefet etmeyeceğine ve kavâidi felsefeyi hedm eylemeyeceğine delâlet eder. Halbuki her kimse bu îtikadlarda bulunur ise kâfir olur. Her müslüman ki irtidad eder; eğer tâib olmazsa derhal katlonulur.[4]

Bu hikmet düşmanlığının sebebini nedir? Halbuki hikmet Kur'an-ı Kerim'in övdüğü birşeydir.

Merhum Hamdi Yazır (Tu'' til-Hikmete men yeşa? ) âyetinin tefsirinde (6) hikme­tin bütün mânalarım ne güzel anlatır. Hikmet düşmanları o satırları okusunlar da biraz hikmet öğrensinler. Burada hikmetin 23 türlü mânaya geldiği gayet güzel izah olunmak­tadır.[5]

Maddiyyûna red İçin eser yazan Cemâleddîn nasıl olur da dinsizlikle itham olunabilir?

M. Reşit Rıza bu husustan bahsederken şöyle diyor: "Aklî ilimlerde yüksek olan kimseleri anlıyamıyorlar-, dinsizlikle itham ediyorlar. İbn-i Sina, İbn-i Rüşd, Ebû'l-Hasen Şâzelî, Muhiddîn Arabî, Huccetü'l-îslâm Gazali hep aynı ithama uğradılar... [6]

Büyük İslâm Şâiri rahmetli Mehmed Akif, Cemâleddîn Efgânî'nin böyle uluorta din­sizlikle itham olunmasından müteessir olmuş, bu isnadları red için Sırat-ı Müştekim dergisinin Cemaziye'l-Evvel-1328-Mayıs 1326 tarihli 90. sayısında Cemâleddîn Efgân~î başlıklı bir yazı yazmıştır. O yazıda şöyle diyor:

"Benim bugün yapmak istediğim birşey varsa o da Hazretin hâtıra-i pâkine sürül­mek istenilen bir lekeyi, bu levs-i bühtâni göstermek, onun mahiyetini, nereden geldiğini tetkik eylemektedir.'1[7]

Bundan sonra meşhur konferans hâdisesinden bahsederek Şeyhû'l-İslâmın hased yü­zünden Cemâleddîn'i küçük düşürmek için ona dinsizlik isnad ettiğini anlatıyor.

Akif, Sıratı-ı Müştekim'in 91 inci sayısında yine Cemâleddîn Efgânî mevzuuna dönüyor ve Hasbihal başlıklı   yazışma şöyle başlıyor:

"Geçen hafta merhum Cemâleddîn Efgânî'ye dâir bir kaç söz söylemiştim. Maksadım o büyük adama isnad edilmek istenilen dinsizliğin pek yanlış bir tevcih, olduğunu göster­mek İdi..."

Akif, bundan sonra şuna buna yapıştırılan tekfir meselesine temasla şöyle devam edi­yor:

"Müslümanlıkta en güç bir şey varsa o da bir adama dinsiz payesini vermekten iba­ret olduğu halde fazlını, irfanını ikbalini, şöhretini çekemediğimiz, yahut tarz-ı tefekkü­rünü kendi meşrebimize muvafık görmediğimiz kimseleri bu hasbî rütbe ile nazardan düşü­rmek nedense bize pek kolay geliyor"

"Lüzûm-ı küfür başka, iltizam-ı küfr yine başka iken, yüzde doksan dokuz ihtimal doğrudan doğruya tekfirini icap eden bir adamı yüzde bir ihtimal İle kurtarmak üzerimize farz iken biz, biPakis binde bir ihtimal-i zayıf ile yakaladığımızı dinsiz yapıp çıkıyoruz, gerideki 999 ihtimal-i imânı nazara bile almıyoruz.."

"En garibi şurasıdır ki, bütün aktâr-ı İslâmiyede bu unvan ile teşhir edilen adamların kısm-ı azamî müslüınanhğı, müslümanları müdafaaya vakf-ı hayat etmiş olan ekâbir-i ümmettir; fedâkârân-ı millettir" (7)

Kör taassubun en şiddetli düşmanı olan Akif, o gibiler için bakın ne diyor: "doğrusu bu herifleri dinledikçe gençlerde dinsizlik modasını hemen hemen mazur göreceğim geli­yor. Eğer dinin ne olduğunu bunlardan Öğrenseydim mutlaka İslâmm en büyük düşmanı olurdum" (e)[8]

İşte aklı başında olan her münevverin şikâyet ettiği bu kör taassub Cemâieddîn'in bu nutkunu bahane ederek hem o büyük din mücahidine ve hem de memleketin ilim ve irfan yuvası olan Dârü'l-fünuııa hücuma geçti. Cemâleddîn'i İstanbul'dan kovdurdu, Darü'l -fünûn'u da kapattı,

Mehmed Ali Ayni’nın Darü'l-fünûn Tarihi adlı eserinde, Safvet Paşanın Sadullah Paşaya gönderdiği bir mektubun sureti var. Bu mektupta Darü'l-fünunun açılışında kendi tarafından, Münif paşa ile Cemaleddîn Efgânî tarafından kırâet olunan Türkçe kelimâttan bahsederek Murad - Molla Tekkesi şeyhinin bunları âyât-i Kur'âniye ve ahâdîs-i şerife zanniyle ellerini kaldırıp duâ ettiğini de kaydediyor. "Meçhûlü'I-efkâr ve ahval bir Efganlı'nın sun'-ı Hüdâ olduğunu murad ederek Nübüvvet bir san'attır demesi, güçlükle meydana gelen bir ilim ocağının lağvini mucip olmuştur, diyor.  [9]

Cemâleddin Efganî'nin bu konferansı 1287 Ramazanındaydı.

Onun bir de 1286 yı­lında Zilka'de ayında Dârü'l-fünun'un açılışında söylediği arapça bir hitabesi vardır ki, 22 Zil-ka'de 1286 tarihli Takvim-i Vakayı 1 de yayınlanmıştır. O Devri aydınlatması, Efgânînin fikir­lerine ışık tutması bakımından önemli olan o hitabenin tercümesini veriyorum: '

"Allaha şükürler olsun ki, İslâm Devlet-i Aziziyesi (*)[10] göklerinde nice parlak güneş­ler meydana getirdi; onların ışıklarıyle bütün cihanı aydınlattı; onları vükelâ yaptı vc hi­lafet kehkeşamna koydu. Müslüman Osmanlı imparatorluğu gökyüzünde ışıldayan aylar meydana çıkardı; onların aydınlığıyla bütün insan oğullarını nurlandırdı; onları vüzerâ yapıp adalet bölgesine yerleştirdi. Yüksek akıllar, temiz nefsler sahiplerine, hassaten aklı-küll olan ve hidayet yollarını gösterene ve onların nurlarından nur alıp yüksek makamlara ulaşanlara salât olsun.

Kardeşlerimiz; basiret gözünü açınız; ibret gözüyle bakınız. Gaflet uykusundan kal­kınız. Bilmiş olunuz ki, İslâm milleti mertebece en kuvvetli, kıymetçe en değerli idi. Akıl, dirayet ve ferasetçe çok yüksekti. Mücahede ve çalışma bakımından en çetin şeylere göğüs germekteydi. Sonradan millet rahata ve tembelliğe daldı. Medrese köşelerinde, tekke bucak­larında kaldı. O derece ki iyilik nurları söneyazdı. Maarif bayrakları silineyazdı. İkbâî güneşleri, kemâl halindeki dolunay tutulmaya yüztuttu. İslâm milletlerinin- bazıları, başka milletlerin istilâsı altına düştü. Onlara zillet elbisesi giydirdiler. Aziz olan milleti ze­lil ettiler. Bunlar hep uyanık bulunmamak, tenbellik yapmak, az çalışmak ve dirayetsizlik yüzünden oldu.

Şimdi ise, Tanrıya şükürler olsun, Emîrü'i-Mü'minîn ve zıllü Rabbi'l-Âlemin sayesinde-Allah onunla dini ve devleti kuvvetlendirsin ve onun doğruyu gören yetişkin vükelâsının ve vüzerâsmm himmetleriyle bu memlekette İslâm milleti uyanmağa başladı; hertaraf ay­dınlandı. Neredeyse aydınlığı gözleri alacak. Saltanat-ı Muhammediyenin şeref güneşi batıtaraftan doğdu, ışıkları bütün ülkelere yayıldı.

Kardeşler, Emîru'l-Müminîn ve doğru yolda giden vükelâsı bizlere mektepler, hikmet evleri, ilm ü irfan yuvaları, Dâru'l-fünunlar açtılar. Biz de hermaarifi elde edeüm. İnsan­lık merdiveninde biz de yükseklim. Kendimizi cehaletten vc hayvanlık vasıflarından kurta­ralım. Bu iyiliklerinden dolayı onlara düâ etmek, teşekkür etmek bize borçtur. İzzet ve şerefe götüren kemâlâtı tahsil etmeye çalışmamız gerekir. Ömrümüzü boş yere telef etmek­ten sakınalım. Fursatları kaçırmıyalım. Kendimize ve milletimize faydalı olan şeyleri bir yana bırakarak ömürlerimizi faydasız şeylerle geçirmiyelim. Geçmişlerin şerefini, gelecek nesillerin hukukunu zayi etmiyelim. Bu uğurda rahatımızı terk ederek çalışmalıyız. Bütün düşüncelerimizi, milletimizin ve ebnâ-yı cinsimizin şerefle yükselmesi için harcamalıyız. Hikmet mertebelerine götüren yollara girmeliyiz. Milletin şerefini arttırmaya çalışmalıyız.

17 Ramazan 1287 günlü Takvim—i Vakayı, Dârü'l-fünun müdürü Tahsin efendinin hasbel-icâp vazifesinden ayrıldığım yazıyor.

Alî Paşanın Sadrazamlığı müddetince Dârü'l-fü-nun'a kilit vuramadılarsa da iki seneden berİ Ramazanda verilmekte olan bu halk konfe­ransları derhal kesiliyor. Alî Paşanın ölümü ile Dârül-fünun da kapatılıyor.

Cemâleddîn için hilâfet merkezi olan İstanbul haram oldu. Bilâhare arzu ettiği tak­dirde dönebilmek üzere İstanbul'dan uzaklaşmasına dair makam-ı sadâretten emir çıkı­yor. Bu ne acı bir şeydir. Sâdık tilmîzî Abduh’un dediği gibi, hakkına nail olamayarak ve hid­detini içine gömerek İstanbul'dan ayrıldı. 1288 Muharremi başlarında Mısır'a vardı. Kon­ferans Ramazan ayında olduğuna göre konferans hâdisesinden 3-4 ay sonra İstanbuldan ayrılmış oluyor.

Mısır hükümeti vc aydınları Cemâleddîıı'i çok samîmi karşıladılar. Bilhassa Riyad Paşa çok îzaz ve ikram gösterdi. Hükümet kendisine ayda bin Mısır kuruşu tahsisat bağladı; herkesten sevgi ve saygı gördü. Gençler ve talebe kendisine müracaatla ilminden, fikirle­rinden istifadeye koyuldular. (*)[11] Evi bir mektep halini almıştı. Musahabeleriyle, konferanslariyle karanlıklar içinde bulunanlara ışık tutuyor, nura müştak genç dimağlarda birer meş­ale yakıyordu. Felsefe, Kelâm ilminin yüksek esaslarından bahsediyor. Heyet, Fizik, Usûl-i Fıkıh ve Tasavvuf dersleri veriyordu. Talebelerini düşünmeğe, görmeğe, anlamağa ve yaz­mağa teşvik ediyordu. Bu gayet mühim bir işti. O zamana kadar ihmal olunmuştu. Bu çı­ğırı o açtı, Abduh’un dediği gibi: Eli kalem tutan gençler ondan ders ve ilham aldı. Düşün­meyen kafalar düşünmeye, yazmayan kalemler yazmağa başladı. Mısır'a gelişi Arap ülke­lerinde başlayan fikir hareketinin başlangıcı oldu. Akılları saran evhamı bertaraf etmeğe çalıştı. Gönüller taze can buldu, basiretler aydınlandı, talebesini yazıcılığa, edebî, dînî, hıkemî yazılar yazmağa teşvik etti. Onun himmeti sayesinde Mısır'da yazı yazmak sanatı ilerledi. O zamana kadar çeşitli konularda yazabilecek kalem sahipleri pek azdı. 10 seneden beri-Mısır'da genç. ihtiyar yazı yazanların heman hepsi ya Cemâleddîn'den veya onun tale­besinden birinden ders almışlardır. Bu hakihati İnkâr eden inatçı ve nankördür. Bir çokları ona hased ettiler, bazı felsefi ilimleri öğretmesi vesilesiyle ona ta'n etmeğe  başladılar. [12]

Cemâleddîn vardığı yerde millî uyanış fikrini aşılardı. Her millet uyanmalıdır, diyordu.

Bu da millî benliğini duymakla olur. Milli duygulardan yoksun millet ölü elemektir. Millî cereyanlar islâmı sarsmaz, bilakis kuvvetlendirir. Kuvvetli parçalardan teşekkül eden İs­lâm camiası elbette kuvvetli olur. Onun için millî cereyanlara karşı gelmedi, Onları des­tekledi. Bu, şarkın uyanışında bir âmil oldu. Bazı kimseler aleyhinde bulunduğu halde o millî şâirimiz Mehmed Emin'i takdir ediyor, onu millî şiirler yazmağa teşvik ediyordu. Mehmed Emin'e imzalayarak resmini vermişti. Bu, takdirinin bir nişanesidir.

Her manasiyle İslâmın uyandırıcısı olan Cemâleddîn ateşli bir adamdı. Sözleri tesirli idi, etrafındakileri zekâsiyle, bakışlariyle gözleriyle teshir ederdi. İstibdadın, istilâcıların aleyhinde idi. Hürriyet istiyordu. Milletlerin gelişmesi için bunu baş şart görüyordu. Islâmın uyanıp gelişmesi hiç işine gelmeyen İngiltere daima bu İslâm mücahidini takip ediyordu. Mısır'da siyasî karışıklıklar oluyordu.

Mısır'da İngiliz fevkâl'ade komiseri (Komiserü'l-Âli) tahriklere başladı. Ezher çevrelerindede Cemâleddînden hoşnut olmayanlar vardı. Çünkü Ezher'de ıslahat yapılmasını istiyordu. Bu ise dar görüşlü, mazı perest-muteassıb zümrenin işine gelmiyordu. Nihayet 1296H./1879M. Eylülünde İngilizlerin isteği ile bu ga­rip mücahit, arkadaşı Ebu Türâb ile birlikte Mısır'dan çıkarıldı. Ezher'de ondan hoşnut olmayanlar var ise de Mısır'dan kovulması İngiltere ve Fransız hükümetlerinin tesiriyle, siyasî sebepler yüzündendir. Ezher Ulemâsının bunda bir tesiri yoktur. Bunu terceme-i ha­lini yazanlar böylece açıklamaktadırlar.

Mısır'dan Hindistan'a gitti. Evvelâ Haydar-Âbâdda kaldı. Mısır'da Ârâbî isyanı, kar­gaşalık çıktığından, bir müddet Kalküte'de ikamete memur edildi. Orada iken meşhur Dehriyyûn risalesini kaleme aldı.

 Bu eseri Matematik Muallimi Muhammed Vasıl'm soruları üzerine 1298/1881 de yazdı. Arâbî vakası yatıştıktan sonra İngiliz hükümeti, islâm mem­leketlerini terk etmesini kendisine bildirdi. O da Avrupaya gitti.

Cemâleddîni 1300/1883 de Londrada görüyoruz. İslâm âlemi hakkında İngiliz entri­kalarını yakından takip edebilmek için orayı seçtiğini söylüyor. Bu arada Amerikaya da giden ve hattâ Amerika tâbiiyetine geçmek istediği bile söylenen Cemâleddîn Londrada çok kalmıyor. Değerli tilmîzî ve sadık dostu Muhammed Abduh ile birlikte Paris'e geçiyor­lar. Burada üç sene kaldılar ve neşriyat yaptılar. Fikirlerini serbestçe yazmaktadırlar. Cemâ­leddîn ateşli yazılariyle bir taraftan İslâmları uyanmağa davet ederken, diğer taraftan da islâm hakkında çok yanlış bilgi sahibi olan garplılara İslâmı, gerçek çehresiyle tanıtmağa çalışıyor. İslama hücum" edenlere cevap veriyor, İslâm milletlerinin mukadderatına müda­hale eden istilâcılara hadlerini bildiriyordu. Bu esnada Ernest Renanın İslâm ve ilim konu­sundaki konferansına cevap vererek onunla münakaşa yaptı. Renan'ın İslâmın ilim alanındaki kısırlığına dair iddialarını reddetti

Renan ile tanışıp görüştükten sonra Renan onu çok takdir etti ve onun hakkında şöyle dedi: "Onunla konuşurken karşımda İbn-i Sinâyı veya İbri-i Ruşdü görüyorum." (12)

Pariste'ki asıl neşriyatı Muhammed Abduh ile birlikte arapça olarak çıkardıkları El~ Urvetü'l Vuskâ dergisidir. Bu derginin gayesi İslâm âlemini uyandırmak, İslâm memleket­lerinde İngiltere'nin siyasî nüfuzu ile mücadele etmekti, ilk sayısı 15/Cemaziyel-Ewel/1301/-13 Mart. /1884 tarihinde yayınlanan bu dergi 18 sayı çıkabildi ve 8 ay devam etti. İngilizler onu idareleri altındaki İslâm ülkelerine sokmuyorlardı. Hindistan'da ve Mısır'da satışı yasaktı. Bu durum karşısında daha fazla yaşayamadı, susmak zorunda kaldı.

Cemâleddîn 1303/1886 de İran Şahı Nâsıruddîn tarafından sarayında yaşamak üzere Tahran'a davet edildi. Orada kendisine yüksek vazifeler teklif olundu. Cemâleddîn İranda'dır. Fakat Şah onun gündengüne artan şöhretinden kuşkulanmağa başlıyor. Tabiî arada hasetci ve fesadcı unsurlar fitneciliklerine devam ediyorlar. Cemâleddîn bunu seziyor ve sıhhî sebepler ileri sürerek İran'dan ayrılıyor. Rusya'ya geçiyor. Oradan da ayrılıp Avrupaya gidiyor. Avrupada seyahatta bulunan İran Şahiyle Münihte görüşüyorlar. Şah onu yine İran'a dönmeğe ikna etmiştir. Beraber dönüyorlar. Sadra'zamm entrikaları yüzünden bu defa İran'dan feci bir surette hudud dışı ediliyor. Sığındığı türbeden alınarak hasta olduğu halde insafsızca

11)       Merhum Namık Kemal de Renan'ın iddialarına cevap vermiştir. Bu eseri Renan Müdafaanamesi adiyle basılmıştır. 1962 da Milli Kültür Yayınları serîsinde yeni baskısı yapılmıştır.

12)       ŞekİbArslan, Hddıru'l-Âlem'il; îslâmîC. II. S. 289

Bu kaynak, Lotlırop Stoddard'ın kitabının arapça tercümesidir. Dilimize Ali Rıza Seyfi, Teni Alem-i İslâm adiyle çevirdi. Arapçasmda enteresan ilâveler var.

zencirler içinde İran hududunda Hânikin'e kadar götürülüyor. Böyle feci bir surette hudud dışı edilen Gemaleddîn Basra yoluyla İngiltereye gidiyor. 1308/11 Mart 1891.Afgânî, İran'ın iktisadiyatını mahveden İngiliz Tönbek Kumpanyasının aleyhinde bulunmuş, ozaman Şîa-ulemâsınm Reisi bulunan Mirza Muhanımed Hasan Şirâzi'ye yazdığı mektubu, imamın Tönbeki aleyhindeki fetvasında büyük rol uynamıştır. Afgâni'ye reva görülen bu gayr-i insanî ve insafsızca muamele İranlıları Şah aleyhine büsbütün tahrik ediyor. Şah'm zulmünden ve istibdadından bıkan halk çetin mücadelelerden sonra Şahı başlarından atmışlar ve inkılap olmuştur.

1309/1892 yılında II. Abdülhamid Londra Türk sefiri vasıtasiylc Gemaleddîn Efgâni'yi Türkiye'ye davet etti. O da bu davete icabet ederek İstanbul'a geldi. Bu ikinci gelişti, kendisine ayda 75 lira maaş tahsis olundu ve ikâmetgâh olarak Nişantaşında bir konak verildi.

Meşhur Fransız yazarı Henri Rochefort o sırada Londra'da sürgünde imiş; Cemâleddîn'i sevenlerden imiş.Şekib Arslan'ın beyanına göre Cemâleddîn'in İstanbul'a gitmesinden endişe duymuş, (,3) Hayalımın Maceraları adlı eserinde Cemaleddîn için şöyle.diyor: "O peygamber sülalesindendir, kendisi de peygambere çok benzeyenlerden sayılır."

İlk zamanlarda işler gayet iyi gidiyor. Efgânî, padişahla görüşüyor, Cuma namazını onunla kılıyordu.

 Fakat kendini çekemiyen bir zümre belirdi. Efgânî Padişah'a bukadar yakın olunca kendileri arka plânda kalanlar olmuştu. Bu işten en çok gocunan ve kuşkulanan da meşhur Ebul hüdâ idi. Âdeti veçhile Cemâleddîn'i küfürle, zındıklıkla ithama başladı. Maksadı onu gözden düşürüp kendisi yine ön plânda kalmak, başrolde oynamaktı, Neşrettiği bîr risalede kendisine rakip gördüğü üç kişiyi kötülemekte, onların aleyhinde bulunmaktadır. Fadl Alevî Hadramî, Şâzelî şeyhi Zâfir ve birde Cemaleddîn Efgânî.

 Bu zatların üçü de Aldülhamid'in yakınlarından sayılırdı. Bilhassa Cemâleddini dinsizlikle, itikatsızlıkla itham etmektedir. Misal olarak gösterdiklerine bakın: Efgânî Boğazda Bendlere gider, oranın temiz havasında gezinti yaparmış; bu gezinti gayet hoşuna gittiğinden bir defa:

"Hacıların Kabe'yi tavaf ettikleri gibi ben de Bentlerdeki ağaçları tavaf ediyorum" demiş. Bununla bentlerin güzel manzarasından duyduğu hoşnutluğu anlatmak istemiş. Fakat Ebû'l-Hüda bunu dinsizlik delili olarak yakalamış. Aczin ve taassubun başka hüneri yoktur. Ebû'l-Hüdânın Efgânî hakkındaki kini Ölümünden sonra bile sönmemiştir. 26 Recep 1316 tarihinde Menâr sahibi Reşid Rıza'ya yazdığı bir muktupda: Dergisinde Cemâleddîn'i medh u sena ettiğinden dolayı ona kızdığını açıklıyor ve o, dinsizin biriydi, diyor. (u)

Efgânî İstanbul'da hasetcilerin kininden, hafiyelerin takibinden kurtulamaz bir hale gelmiştir. Bir defa Abdullah Nedim ile Kağıt-hanede Hidîv Abbas Hilmi'ye ratslamaışlar ve orada bir ağaç altında çeyrek saat kadar konuşmuşlar. Hafiyeler bunu Abdülhamİd'e hemen yetiştirmişler: Efgânî, Abdullah Nedimle Hidiv'e ağaç altında bîat ettiler; onu Halife tanıyacaklar."

Abdülhamid bunu telmih yoluyla Efgânî'ye sormuş:

Hilâfeti yine Abbasî halifeliğine mi çevirmek istiyorsunuz? Efgânî şöyle cevap vermiş:

Hilâfet benim elimde bir yüzük değil ki, onu İstediğimin parmağına takabileyim? (*)

Ş. Arslan, Hâdıru'l Âlemi'l-islâmi C.II, s.294

M.R.Riza Târifıu'l-Üstâz El-İmam, c I, s. 90.

*) 1892 de Hıdivin İstanbul seyahatında Ahmed Şefik ile Ahmcd Cevdet Paşa, Mısır ile Türkiye arasındaki gergin durumdan birbirlerme dert yanarlar. Abdülhamidin kızını Hıdive vererek arada kurulacak sıhriyet müna­sebetiyle dostluk bağlarını kuvvetlendirmeyi düşünürler. Fakat Ebul hüdâ buna mani' olur: Hıdivin erkek çocuğu olursa halifelik iddiasına kalkışır, diyerek Hamidin vehmini körükler vc bu dünürlüğü bozar.

Son devrin arap milliyetçilerinin hilâfetin Osmanlı Türklerinden alınması için harekete geçtikleri bir gerçektir. I. Cihan Harbinde araplarm Türklere karşı ayaklanması da bu mak-sadladır. Olaylara sathî bakanlar, arap isyanına sebeb, Cemal Paşanın Suriyede sert bir idare takip etmesini göstermeye çalışıyorlar. Bu yanlış bir görüştür. Cemal Paşa Suriyede bal gibi bir idare yürütseydi isyan yine olacaktı. Çünkü araplar bu İşe çoktan beri hazırlanmaktaydı. Cemal Paşa bunu bildiği için isyanı önlemek maksadıyla tedbir kabilinden öyle hareket etti. Ahmet Şefik Paşanın Mütekkirâtî fi Nısf Kam adlı eserinde kaydettiği ve Ş.Arslanın  Hâdıru'l Alemi'l Islâmî ilavelerinde belirttiği gibi, araplarm Türklere karşı harekete geçmeleri, hilâfeti kemlerine almaları için eskidenberi çalışmalar vardı. 1912 yılında Şerif Hüseyin'in isteği ile Mısır prenslerinden biri, fevkalâde salâhiyetle Londraya gönderilip hilâfetin Türklerden alınması hususunda İngiliz makamlariyle müzakerelere başlanıyor, fakat bu fikri İngilizler pek benimsemiyorlar. (i5)

I. Cihan Harbinin başında da Şerif Hüseyin İngilizlere ittifak teklif etmişse de İngilizler harbi çabuk kazanırız ümidi ile bu işe yanaşmamışlar; harp uzaymca araplarla anlaşmak zorunda kalmışlar ve Şerif Hüseyin de isyan bayrağını kaldırmıştır.

Hilâfet meselesinin arasıra bahis konusu yapıldığını ve bunun da İngilizlerin işine yaradığını tarih gösteriyor.

Mısırda A'râbî isyanı çıkınca Bâb-ı Meşihattan: "A'râbî devlete karşı gelmiş bir âsîdir." diye fetva çıkar. Bu fetvayı ozaman İstanbul'da arapça olarak yayınlanan El-Cevâib gazetesi neşreder. İstanbuldaki İngiliz sefiri bu sayıdan bir milyon nüsha alarak Hindistanda müslümanlara tevzi eder. Maksad açık. Hind müslümanlarına: İngilizlere itaat edin, Mısırda bize isyan eden A'râbî âsi ilân edildi, siz de böyle bir şey yaparsanız âsi sayılırsınız, işte; fetva" denmek isteniyordu.

Ne acı ki, hilâfet makamından İngilizler kendi çıkarlarına, müslümanları idareleri altında tutmak için böyle faydalanayorlardı. İngilizlerin şarkta hâkimiyetlerini devam ettirmek için bazı din adamlarını âlet ettikleri bir gerçektir.

Kâdiyâniliğin kurucusu olan Mirza Gulam Ahmed bunlardan biridir. İngilizlere yaranmak için Kur'anı kasdan yanlış tercüme etmişlerdir. "Allaha itaat edin, Rasülüne ve sizden olan ülü'lemre de itaat edin." (le) âyetinden Sizden kelimesini atarak mutlak bırakmışlardır ki, bu İngilizlere de itaata şamil olan bir tabirdir. Cemâleddîn böyle şeylerin şiddetle aleyhinde olduğundan ingilizlerin takibinden kurtulamadı ve hiç bir yerde rahat bırakılmadı.

Efgânî, istibda'dın en büyük düşmanıydı. Ozaman Iranı koyu istibdadı altında tutan Şah aleyhinde bulunması, Hamidin canını sıkardı (*7) İran sefiri de Efganî'nin bu tutumundan şikâyetçi idi. Bir gün Abdülhamid huzuruna davet ederek Efgânîye bu meseleyi açmış, Efgânî şöyle cevap vermiş: — Şahı mezara sokmadıkça ondan vazgeçmek niyetinde değilim.

Ş. Arşları, HSdnu'l Âlemin Isldml, C. IV. S. 391.

Nİsâ sûresi, Âyet: 58

O devirlerde aydınlarda hürriyet fikri uyanmış, İstibdat aleyhdarlığı kuvvetlenmişti. Gerek İran Şahının, gerekse Osmanlı Sultanı Abdülhamidin müstebidce idaresini kimse beğenmiyordu. Bu istibdad aleydârhğı umûmî idi. islâm şâiri Mebmed Akif, Mîdhal Cemalle müşterek Acem Şahı adlı manzume yazarak Irandaki istibdadı kötülüyordu. Bu manzume birinci Safahat'tadır.

Onun ardısıra Abdülhamid devri için yazdığı İstibdad şiiri gelir. Bi­rinciyi Midhat Cemalle birlikte yazmışlardı, bunu Midhat Cemale ithaf ediyor: Akif burada Hamid ve istibdat! devri için   çok ağır mısralar kullanır:

Yıkıldın gittin amma ey mülevves devr-i İstibdad, *

Semâlardan yüksek tuttunuz bir zıll-i mehûmı *

Ne mel'ûnsun ki rahmetler okuttun rûh-ı iblise