el-Ezkar
Nevevî’nin (ö. 676/1277) zikir ve duaya dair hadisleri bir araya getiren eseri.
Tam adı Hilyetü’l-ebrâr ve şi’ârü’l-ahyâr fî telhîsi’d-de’avât ve’l-ezkâri’l-müstehabbe fi’l-leyî ve’n-nehâr olup 665 (1266-67) yılında kaleme alınmıştır.
Nevevî bu eserinde, bir insanın hayatı boyunca karşılaşacağı çeşitli durumlar ve yapacağı ibadetlerle ilgili olarak topladığı dua ve zikirleri konularına göre on dokuz bölüm, 356 bab halinde sıralamış, ayrıca eserin sonuna genel dualarla ilgili otuz kadar hadis ilâve etmiştir. Günlük hayattaki çeşitli davranışlar, namaz, zekât, oruç, hac gibi ibadetler, cihad, sefer, evlenme gibi olaylarda yapılması uygun olan dua ve zikirleri verirken yer yer hadisleri açıklamış, hadis ilimleriyle ilgili bilgiler vermiş, fıkhî kaidelerden ve ahlâk kurallarından bahsetmiştir.
el-’Ezkâr’daki hadislerin seçiminde Buhârî ve Müslim’in el-Câmi’u’s-sahih’leriyle Ebû Dâvûd, Tirmizî ve Nesâî’nin es-Sünen’leri esas alınmış, bu arada diğer hadis kitaplarına da başvurulmuş, Nevevî’ nin ifadesine göre cüzler ve müsnedlerdeki hadislere çok az yer verilmiştir.
Umumiyetle sahih hadisler tercih edilmekle beraber sahih hadis bulunamayan konularda bazan zayıf hadisler de alınmış, fakat çok defa bunların zayıf olduğu belirtilmiştir. Seçilen hadislerin kolay anlaşılır olmasına dikkat edilmiş, eserin hacmini büyütmemek için rivayetlerin senedleri verilmemiştir.
Genellikle hadislerin başında, bazan da sonunda kaynakları ve sağlamlık dereceleri kaydedilmiş, Buhâri ve Müslim’den nakledilen hadislerin sıhhat derecesine işaret etmeye gerek görülmemiştir.
Tirmizî’nin es-Sünen’inden alınan hadislerin sağlamlık derecesinin tesbitinde ise onun bu konudaki görüşleri esas alınmıştır.
Okunmasında güçlük bulunan kelimelerin nasıl okunacağı belirtilmiş, garîb kelimeler açıklanmış ve bunlar hakkında çeşitli âlimlerin görüşleri zikredilmiştir.
Bu arada konuyla ilgili âyetler, sahabe ve tabiîn sözleri nakledilmiş, diğer bazı kitaplardan bilgiler aktarılmıştır. Bazı konularda Şerhu’l-Mühezzeb, Şerhu Sahihi Müslim gibi kendi kitaplarına atıflar yapan Nevevî uzun babları kendi içerisinde fasıllara ayırmıştır.
Çeşitli tarihlerde basılan el-Ezkâr’ın (Kahire 1306, 1312, 1531, 1375) Mustafa Hüseyin Ahmed (Kahire 1356), Abdülkâdir el-Arnaût (Dımaşk 1391/1971). Ahmed Râtib Hamûş (Dımaşk 1983), M. Enver Baltaci (Kahire 1406), Muhyiddin Mettû (Dımaşk 1407/1987), Ahmed Abdullah Bâcür (Kahire 1988), Beşîr Muhammed Uyun (Dımaşk 1988, Süyûtî’nin Tuhfetü’l-ebrâr’ ile birlikte) ve Ali eş-Şurbecî ile Kāsım en-Nûrî (Beyrut 1412/1992) tarafından tenkitli neşirleri yapılmıştır.
Tertibi ve muhtevası birçok âlim tarafından takdir edilen el-Ezkâr üzerinde çeşitli çalışmalar yapılmıştır.
İbn Hacer el-Askalânî’nin el-Emâlî diye de anılan Netâ’icü’l-efkâr fî tahrîci ehâdîŝi’l-Ezkâr adlı çalışması yarım kalmış, talebesi Sehâvî bu çalışmayı sürdürmüşse de tamamlayamadan vefat etmiştir.
el-Ezkâr’ İbn Allan es-Sıddîkī el-Fütû-hâtü’r-rabbâniyye ‘ale’l Ezkâri’n -Neveviyye adıyla şerhetmiştir (Kahire 1348 -1929). Bu şerh, İbn Hacer’in yarım kalan el-Emâlî’sinden pek çok nakil ihtiva etmektedir.
el-Ezkâr çeşitli âlimler tarafından ihtisar edilmiş olup bunlar arasında Takıyyüddin İbn Teymiyye’nin el-Kelimü’ŧ-ŧayyib adlı eseri günümüze kadar gelmiştir (Beyrut 1403/1983; nşr. M. Nâsıruddin el-Elbânî, Beyrut 1405/1985). M. Nâsırüddin el-Elbânî bu eseri Sahîhu’l-Kelimi’t-tayyib adıyla tekrar ihtisar etmiştir (Beyrut 1400, 4. bs).
Ayrıca Ahmed b. Hüseyin er-Remlî’nin Muhtasarü’l-Ezkâr.
Süyûtî’nin Ezkârü’l-Ezkâr adlı muhtasarı ve İbn Hacer’in el-Emâlî’sinden de faydalanarak kaleme aldığı Tuhfetü’l-ebrâr bi-nüketi’l-Ezkâr adlı ta‘liki (Bk. bibl), Şemseddin İbn Tolun’un İthâfü’l-ahyâr fî nüketi’l-Ezkâr’ eser üzerinde yapılan diğer başlıca çalışmalar olarak zikredilebilir.
Muhammed Ali es-Sâbûnî de eserden yaptığı seçmeleri el-Münteķa’l-muhtar fî Kitâbi’l-Ezkâr adıyla yayımlamıştır (Kahire 1986).
