el Alim vel Müteallim
İmâm-ı Azam Ebû Hanife'nin (ö. 150/767) akaide dair risalelerinden biridir.İmâm-ı Âzamin talebelerinden Ebü Mukâtil Hafs b. Selm'in rivayet ettiği ve bazı müsteşriklerin İmâm-ı Azam'a ait olmadığını ileri sürdükleri bu risale Mâtürîdî, İbnü'n-Nedîm. Ibn Fûrek, İsferâyînî. Ali b. Muhammed el-Pezdevî, Ebü'l-Yüsr el-Pezdevî. Abdülazîz el-Buhârî ve Bezzâzî gibi birçok âlim taralından Ebû Hanîfe'ye nisbet edilir. Kâtib Çelebi. İsmail Paşa. Carl brockelmann ve Fuat Sezgin de bu görüşe katılırlar. Ebû Hanîfe'nin diğer risâleleriyle birlikte el- 'Âlim ve'l-müteallim de metinlerin asıllarını değiştirmeden kelâm kitaplarındaki tertibe göre düzenleyip şerheden Beyâzîzâde Ahmed Efendi, adı geçen risalede yer alan birçok meseleyi. Necmeddin Ömer en-Nesefî. Bezzâzî (Kerderî) ve Hârizminin Ebû Hanîfe hakkında yazdıkları menâkıb kitaplarında kendisine nisbet ederek zikrettiklerini nakleder.
Hatib el-Bağdâdî. adlarını belirtmemekle birlikte İmâm-ı Âzam'ın bazı eserler telif ettiğini bildirir
Bezzâzî, Taşköprizâde ve Zebîdî bunu teyit ederek. Ebü Hanîfe'yi kendi mezheplerinden göstermeye çalışan Mu'tezile'nin ona ait hiçbir eser bulunmadığını, el-'Alim ve'l-müte'allim ile diğer dört risalenin Ebû Hanîfe el-Buhâriye ait olduğunu öne sürdüklerini, bunu da sözü edilen eserlerin kendi mezheplerine zıt görüşler ihtiva ettiği için yaptıklannı kaydederler.
Eserin Ebû Hanîfe'ye nisbet edilmesi konusunda sadece Zehebî farklı bir görüş nakleder ve Ahmed b. Ali es-Süleymânî nin. Ebû Mukâtil Hafs b. Selm'den el-'Âlim ve'l-müte'allim adlı eserin sahibi olarak söz ettiğini zikreder
Müsteşrik Schacht, Zehebinin naklettiği bu bilgiye eklediği bazı delillere dayanarak el-'Âlim vel-müte'allim'in Ebû Hanîfe'ye nisbet edilmesinin yanlış olduğunu öne sürer
Risale kırk üç soru ve cevaptan meydana gelmiştir. İtikad konularında kendisine sorulan bazı sorulara cevap vere-mediğini, ancak doğru olduğuna inandığı iman esaslarını savunamamakla birlikte bunları terketmediğini. bu sebeple hak mezhebin temel prensiplerini öğrenmek ihtiyacında olduğunu açıklayan müteallime, ilim öğrenmenin önemi ve ilimle birlikte amel-i sâlih İşlemenin üstünlüğü anlatılarak risaleye başlanır.Daha sonra, sosyal ve kültürel şartların değişmesi sebebiyle, ashabın araştırmaya girmediği itikadı konulan incelemenin kaçınılmaz olduğu, ortada dolaşan görüşlerin hak ve bâtıl olanlarını birbirinden kesin çizgilerle ayırmanın ve bir taraftan hak mezhebi benimserken diğer taraftan da Şîa. Havâric ve Mürcie'ye ait görüşlerin yanlışlığına hükmetmenin gerekli olduğu, zira bunların Öne sürdükleri naklî delillerin iddialarını ispatlayıcı nitelikte olmadığı, Hz. Peygamber'in İnsanları fırkalara ayırmak için değil birleştirmek için gönderildiği ifade edilir.
Ardından, sorulan sorulara verilen cevaplarda amelden ayrı olan imanın, netice itibariyle hepsi de aynı mânaya gelen "tasdik", "marifet", "yakin". "ikrar" ve "İslâm" unsurlarından ibaret olduğu, peygamberlerle melekler de dahil olmak Üzere müminlerin İmanları arasında mahiyet bakımından bir fark bulunmadığı belirtilir ve meseleleri kıyasla çözmenin önemine işaret edilerek kebîre konusuna geçilir.
Burada şirkin dışında bütün günahların bağışlanabileceğine, ancak kebîreye nisbetle küçük günahların daha kolay atfedilebileceğine, bütün günahlar İçin tövbe etmenin gereğine, günahkâr müminlerin Allah düşmanı kabul edilemeyeceğine, zira günahın inkârdan değil ihmal, şehvet duygusu, tövbeden sonra affedilme ümidi gibi beşerî zaaflardan kaynaklandığına temas edilerek küfrün mânası açıklanır ve sınırı çizilir.
Hz. Muhammed'in peygamberliğini reddetmek, Allah'a evlât nisbet etmek, inkâr ve tekzip ifadeleri kullanmak, kâ-firlere ait dinî kıyafetleri giymek, nimetlerin Allah'tan olduğunu inkâr etmek, dinin herhangi bir esasını reddetmek, bütün hadiselerin gerçek sebebinin Allah olduğuna inanmamak küfre girmenin sebepleri ve küfür alâmetleri olarak sayılırken dil ile ikrar edip kalp ile inkâr etmenin münafıklık olduğu kabul edilir.
Allah'ın varlığını ve Hz. Muhammed'in nübüvvetini dil ile ikrar etmek, kıbleye yönelmek, camiye gitmek ve İslâmî kı-yafet giymek de imanın alâmetleri arasında zikredilir.
Ayrıca bir mümine kâfir diyenin kâfir değil yalancı kabul edilmesinin gerektiğine işaret edilir.
Risalenin daha sonraki kısmında Hz. Peygamber'in cennetle müjdelediklerinin cennete gidecekleri, müşriklerin ise cehenneme girecekleri, bunların dışında kalan ehl-i tevhîdin doğrudan cennete girmesi konusunda kesin bir hüküm vermeksizin hem af ümidi hem de azap korkusunun bahis konusu olduğu belirtilir.
Havâric'in tekfir konusunda delil olarak öne sürdüğü bazı hadislerin sahih olamayacağı ifade edilir. Çünkü bu tür rivayetler, bir kebîre olan zina fiilini İşleyen müminlerden bu fiilleri sonunda da "mümin" vasfını kaldırmayan Kur'an âyetleriyle çelişmektedir.
Allah'ın peygamberler vasıtasıyla değil, peygamberliğin Allah'ın bildirmesi yoluyla bilindiğine de temas eden risale İman. amel ve küfürle ilgili diğer bazı hususların açıklanmasıyla sona erer.
el-'Âlim ve'l-müte'allim, kelâm ilminin bazı mühim meselelerini vazedip bunları Ehl-i sünnet'e göre açıklayan İlk eserlerden sayılır.
En önemli özelliklerinden biri, iman esaslarını açıklamakta kıyası kullanması ve zihnî kavramları müşahhas hale getirerek bunları herkesin anlayacağı bir üslûpla ifade etmesidir.
Baskıları :
Risale orta boy otuz dört sayfa olup İstanbul'da (ts.), Haydarâbâd'da (1349) ve M. Zâhid Kevserî tarafından Kahire'de (1949) yayımlanmıştır.
Muhammed Revvâs Kal'acî ile Abdülvehhâb el-Hindî en-Nedvî eseri tahkik ederek neşretmişlerdir (Halep 1972).
Nüshaları:
Yeni Cami 1190/6, 1073 h., Antalya Tekelioğlu 858/2 –Selim Ağa 587/13, 9. h. yy.
Baskı ve Tercemeleri:
1349 h.’de Haydarâbâd’da, 1368 h.’de Kâhire’de el-Kevserî tarafından, 1331 h:’de İstanbul’da tahkiksiz olarak neşredilmiştir. 1969’da Naim Erdoğan tarafından ve 1981’de Mustafa Öz tarafından Arapça aslıyla birlikte neşredilmiştir.
Tercümeleri :
Ayrıca Mustafa Öz'ün Türkçe tercümesiyle birlikte de basılmıştır (İstanbul 1981).
Şerhleri :
Beyâzîzâde Ahmed Efendi'nin İşârâtü'l-Meram ından başka, bilindiği kadarıyla, müstakil olarak yapılan tek şerhi İbn Fûrek'e (ö. 406/1015) aittir. Orta boy altmış altı varak olan şerhin bilinen tek nüshası Murad Molla Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (nr. 1827) Eser yazma nusha esas alınarak iki farklı tahkikle basılmıştır.
Bibliyografya:
Ebû Hanîfe. el-Alim ve'l-müte'allim, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5392 ; Aşir Efendi, nr. 412/2; Yenicami, nr. 1190/8; Mâtürîdi. Te'vî-lât, Üsküdar Selim Ağa Ktp.. nr. 40, vr. 828"; İbnü'n-Nedîm. el-Fihrist, s. 256: İbn Fûrek. Serhu'l-'Alim vel-müteallim, Murat Molla Ktp., nr. 1827. vr. 159", 160b; Hatib. Tarîhu Bağdâd. XIII. 338. 342; İsferâyînî. el-Tebsîr, s. 113; Pezdevî. el-Uşûl {Keşfü'l-esrâr içinde), istanbul 1308, I, 8; Ebul-Yüsr el-Pezdevî. Usülü'd-din. (nşr. Hans Peter Linss). Kahire 1383/1963. s. 4; Şehristânî. el-Milel 1.139; Abdülazîz el-Buhârî. Keşfü'l-esrâr, İstanbul 1308.1. 8; Zehebî. Mizânü'li'tidâl. I. 558; Bezzâzî. Menâkıbü Ebî Hanîfe, Beyrut 1401/1981, s. 122; Sûyûti. Tedribû'r-râvî. s. 360; Taşköprizâde . Miftâhussa'ade, II. 154-159; Beyâzîzâde Ahmed Efendi. İşaratü'l-Merâm (nşr. Yûsuf Abdürrezzâk). Kahire 1369/1949, s. 21-23; M. Zâhid Kevserî. "Kelime an İşârâti'l-Merâm", a.e. Mukaddime, s. 6; Zebîdî. İthâfû's-seade, II. 13-14; Keşfuz-zunun, II. 1437; Hediyyetül arifîn, ». 495; M. Ebû Zehre. Ebû Hanîfe, Kahire 1366/ 1947, s. 167. 182-183: Broekelmann. GAL Suppl, l. 287; Sezgin. GAS. I. 418; İnâyetullah iblâğ. Ebû Hanîfe el-Mutekellim, (baskı yeri yok) 1390/1971. s. 111; Müneccid. Mu 'cem. ıv- 48; M. Revvâs Kal'ad. Mevsû'atü fıkhı'Ali b Ebî Talib. Dımaşk 1403/1983. s. 650; J. Schacht. "An early Murdji'ite treatise: The Kitâb al- 'Alim wal-Mutaallim", Oriens, XVII. leiden 1964, s. 96-102; a.mlf.. "Abü Hanîfe aI-Nu'mân",
