Eski Eserler

Hırbetu'l Mefcer

Filistin'de Emevîler'e ait saray kompleksi harabeleri.

Ölüdeniz yakınlarındaki su kaynaklarıyla ünlü Vâdinnüvey'ime'de yer alan ve birbirine bitiÅŸik saray, cami, hamam binalarından oluÅŸan yapılar topluluÄŸu VIII. yüzyılda Ä°nÅŸa edilmiÅŸ, fakat bazı yerleri tamamlanmadan yarım bırakılmıştır; taşıdığı ad "kaynak harabesi" anlamına gelir. Yıkıntılar arasında üzerinde HiÅŸâm ismi bulunan bir taÅŸa rastlanmasından dolayı Halife HiÅŸâm b. Abdülmelik zamanında veya hamamın çok deÄŸiÅŸik mimari ve tezyini özellikler arzetmesinden dolayı sefahate aşırı düÅŸkünlüÄŸü ve alışılmışın dışındaki davranışlarıyla tanınan II. Velîd zamanında (743/744) yapılmış olduÄŸu düÅŸünülmektedir. Ä°nÅŸaatın yarım kalması sarayın, saltanatı bir yıldan az süren ve isyan sonucu Öldürülen II. Velîd tarafından yaptırıldığı fikrini desteklemektedir.
Tarihî kaynaklarda hakkında herhangi bir bilgi bulunmayan harabeleri ilk tanıtanlar, XIX. yüzyılın sonlarında Palestin Exploration Fund adına bölgede incelemeler yapan yüzbaşı Ch. VVarren ile F. J. Bliss'tir. Asıl ilmî tanıtım ise 1935'ten 1948'e kadar R. W. Hamilton ve D. C. Baramki idaresinde yürütülen kazılar vasıtasıyla olmuÅŸtur (bk. bibi.}.
Hırbetü'lmefcer, bütün Emevî devri kasır ve sarayları arasında özellikle, sadece Kusayru Amre Ä°le yakınlık gösteren hamam binasının deÄŸiÅŸik planı, mimari teÅŸkilâtı ve eÅŸine rastlanmayan zengin tezyinatı sebebiyle istisnaî bir yere sahiptir. Binaların üslûbu mahallî Suriye, Bizans ve Sâsânî tesirlerinin bir karışımı olarak dikkat çeker. Bizans'ın sürdürdüÄŸü Roma geleneÄŸine baÄŸlanan mozaik tezyinatın yanında alçı kabartma ve heykellerle duvar resimlerinde görülen Sâsânî tesiri. Araplar'ın Emevî devrinde ortaya çıkan yeni sanat anlayışıyla ele alınarak çok ihtiÅŸamlı bir biçimde mimariye aksettirilmiÅŸtir.
Yapıların güney kısmında bulunan asıl saray, diÄŸer Emevî saray ve kasırları gibi merkezî bir avlunun etrafına dizilmiÅŸ mekânlardan oluÅŸmaktadır. Dış duvarları, kulelerle desteklenmiÅŸ sur duvarı ÅŸeklinde olan yaklaşık64 x 67 m. boyutlarındaki bu müstahkem bina iki katlı planlanmıştır; giriÅŸi doÄŸuya açılan ve dışarıya doÄŸru taÅŸan bir taçkapıdandır. Güney tarafındaki beÅŸ odanın ortasına yerleÅŸtirilen mihraplı mekânın saray personelinin mescidi olduÄŸu anlaşılmaktadır. Batı tarafındaki birbiriyle irtibatlı oda gruplarının önünde ve ortada merdivenle inilen serdâb {serinlik) bulunmaktadır.
Sarayın kuzeyinde yer alan ve bir ara kapıyla geçilen 23.60 x 17,10 m. boyutlarındaki caminin içinde yapılan kazılarda kemer sıralarına rastlanmıştır. Bina, ku
zey tarafındaki yan yana yerleÅŸtirilmiÅŸ üç kapıyla dışarı açılmakta ve kapıların önünde, daha kuzeydeki hamamın ana giriÅŸinin de açıldığı camiyle aynı büyüklükte bir avlu bulunmaktadır. Caminin batısında, etrafı duvarlarla çevrili büyük avludan geçen üstü kapalı dehliz ÅŸeklindeki bir yol vasıtasıyla saray ve hamam arasında doÄŸrudan irtibat kurulmuÅŸtur.
Hırbetü'lmefcer"in en deÄŸiÅŸik binası olan hamam, yaklaşık 30 x 30 m. boyutlarında kare planlı büyük bir eÄŸlence salonu ile ona baÄŸlanan özel halvet, sıcaklık. soÄŸukluk ve helalardan oluÅŸmaktadır. Salonun batı ve kuzey duvarlarında içleri niÅŸli apsis görünümünde üçer loca, doÄŸu tarafında iki loca arasına yerleÅŸtirilen ve dışarıya ihtiÅŸamlı bir taçkapıyla açılan giriÅŸ, güneyde ise yine üç apsisin önüne yapılmış 20 m. uzunluÄŸunda bir yüzme havuzu bulunmaktadır. Bu geniÅŸ mekânın üstü on altı payenin taşıdığı, yüksek bir kasnak üzerine oturtulmuÅŸ merkezî bir kubbe ile çevresine yerleÅŸtirilmiÅŸ kaburga ve beÅŸik tonozlardan meydana geldiÄŸi sanılan bir örtü sistemiyle kapatılmıştır. Salonun kuzeybatısında yer alan yarım daire apsisli ve kubbeyle örtülü küçük mekânın halifenin özel halveti olduÄŸu anlaşılmaktadır. KuzeydoÄŸu tarafında salonla irtibat halindeki helalar, halvetle helalar arasındaki kısımda da salondan geçilen ve dört ayrı bölümden oluÅŸan asıl hamam yer almaktadır. Zengin tezyinatıyla göz alan salonun 8,45 m. geniÅŸliÄŸindeki cümle kapısı, kemerle geçilen bir açıklık içinde bulunan basamaklarla caminin önündeki avluya açılmaktadır: açıklığın üstü pandantifler üzerinde yükselen bir kubbeyle örtülüdür. Üç binanın doÄŸusunda, ortasında bir çeÅŸme bulunan yaklaşık 135 m. uzunluÄŸunda ve 53 m. eninde büyük bir avlu yer almaktadır. Binaların inÅŸasında kullanılan malzeme kemerler ve taşıyıcı kısımlarda tuÄŸla, diÄŸer yerlerde mermer ve kireç taşıdır.
Hırbetü'lmefcer'in diÄŸer Emevî eserleri dışında benzeri bulunmayan tezyinatı Ä°slâm sanatının en deÄŸiÅŸik örneklerini sergilemektedir. Camiden baÅŸka bütün mekânların mozaik, duvar resmi, stuko kabartma ve heykel gibi zengin süslemelerle bezendiÄŸi görülmektedir. Özellikle eÄŸlence salonu ile ona baÄŸlı halvetin tabanındaki mozaikler bu sanat dalının en güzel örneklerindendir. Roma anlayışını aksettiren ve Ä°slâm sanatında rakipsiz olan bu mozaikler Emevî sanatında da istisnaî bir yere sahiptir. Çok renkli mahallî malzemeyle yapılan mozaiklere geometrik ve bitkisel motifler hâkimdir. Salonun giriÅŸ kapısının karşısındaki apsisin içinde ve halvette bulunan mozaik panolar diÄŸerlerinden farklı olup orta apsistekilerde, görkemli bir yarım rozetle birlikte svastikalar arasında yer alan bir meyve ve bıçak deseni, tamamen tasvirî bir anlayışla ele alınan halvettekinde ise meyveli bir aÄŸacın bir tarafında iki gazal, diÄŸer tarafında bir gazale saldıran aslan figürü ilgi çekmektedir. Salonun ortasına gelen kısımdaki mozaik rozet de bu tekniÄŸin güzel bir örneÄŸidir.
Duvar resimleri hamamın salonunda ve saray kısmının doÄŸu tarafında bulunmakta olup çok tahribat görmüÅŸtür. Anlaşıldığı kadarıyla hamamda Bizans, sarayda ise Sâsânî tesiri daha fazladır. Yapılardaki en önemli tezyinî elemanlarından biri olan stuko heykel ve kabartmalar, özellikle eÄŸlence salonunun deÄŸiÅŸik yerlerindeki kemer ve niÅŸlerle cümle kapısının üzerinde bulunmaktadır. Daha ziyade daÄŸ keçileri, gazaller ve av kuÅŸlarından oluÅŸan bu süs unsurları içinde belden yukarısı çıplak, peÅŸtamallı erkek ve kadın, özellik
le ellerinde çiçek tutan dansöz heykelleri hayli deÄŸiÅŸik bir Ä°ntiba bırakır. Ä°slâm sanatı için alışılmamış bir durum sergileyen bu heykellerle taçkapının üzerindeki orta niÅŸte bulunan ve halifeyi temsil ettiÄŸi sanılan çift aslan kabartmalı bir kaideye basmış (eski Ön Asya tanrı heykelleri gibi ) kılıçlı ve uzun kaftanlı Sâsânî tarzı erkek heykeli çok dikkat çekicidir.