Eski Eserler

Tercüman

Gaspıralı Ä°smâil Bey tarafından Kırım’da yayımlanan Türkçe-Rusça gazete.         

Kırım’ın Bahçesaray ÅŸehrinde 22 Nisan 1883 23 Åžubat 1918 (?) tarihleri arasında genellikle haftada bir gün dört sayfa halinde yayımlanmış (Rusça adı Perevodçik), 1904 yılından sonra düzensiz biçimde haftada iki, üç veya beÅŸ defa çıktığı olmuÅŸtur. Gaspıralı gazeteyi çıkarabilmek için dört defa Petersburg’a gidip yetkililerle görüÅŸmüÅŸ, nihayet Kırım’ın Rusya’ya baÄŸlanmasının 100. yıl dönümü dolayısıyla S (17) AÄŸustos 1882’de izin alabilmiÅŸtir. Adı 1905’te Tercümân-ı Ahvâl-i Zamân ÅŸeklinde deÄŸiÅŸtirilmiÅŸ, 1909’da yine Tercüman’a dönülmüÅŸtür. Ä°ç ve dış haberlerle, maarif ve edebiyata dair yazılarıyla Rusya’daki müslüman Türkler’in modernleÅŸmesinde büyük ölçüde etkili olan gazete 1886’da amacını, “Rusya ülkesinde sâkin ehl-i Ä°slâm’ın fevâid-i ma‘neviyye ve maddiyyesine hizmet etmek” diye açıklamıştır. Türkçe ve Rusça sayfalarının birbirinin aynı olduÄŸu ileri sürülmüÅŸse de her iki dilde yayımlanan metinler farklılık göstermektedir; bazı yazılar birinde varken diÄŸerinde yer almamış, bazan da bir yazı bir dilde daha hacimli, diÄŸerinde daha kısa tutulmuÅŸtur. Gazeteye yayın izni alınırken ÅŸart koÅŸulan Rusça bölümünün neÅŸredilmemesi için Gaspıralı on yıl kadar uÄŸraÅŸmış, nihayet istediÄŸi izni alarak 20 Aralık 1907’den sonra Rusça kısmını kaldırmış, yine de gerekli görüldüÄŸünde Rusça yazılara gazetede yer verilmiÅŸtir. Tercüman’ı ölümüne kadar (24 Eylül 1914) Gaspıralı yönetmiÅŸ, ölümünden sonra yayımı, oÄŸlu Rifat’ın sahipliÄŸi ve Hasan Sabri Ayvazof’un baÅŸmuharrirliÄŸinde Kırım’da kurultay hükümetinin yıkılmasına (tah. 23 Åžubat 1918) kadar sürdürülmüÅŸtür. Nisan 1918’de Almanlar Kırım’ı iÅŸgal edince Gaspıralı’nın kızı Åžefika Hanım matbaayı tekrar açmışsa da baÅŸka yayınlar basıldığı halde Tercüman çıkmamıştır. AÄŸustos 1918’de beyaz Ruslar’ın lideri Denikin’in Kırım’ı ele geçirmesiyle Tercüman’ın matbaasına el konulmuÅŸtur.

Gaspıralı bir matbaa kurup Tercüman’ı yayımlamaya baÅŸlarken annesinden ve eÅŸinden maddî-mânevî yardım görmüÅŸtür. Ayrıca daha önce Kırım, Ä°dil-Ural ve Kafkasya bölgelerinde aboneler bulmaya çalışmış, gazete yayımlandıktan sonra zaman zaman bu bölgelere giderek ileri gelen kimselerle görüÅŸmüÅŸ, bunu çıkarmadaki amacını anlatmış ve onlardan yardım istemiÅŸtir. Nitekim bazı din âlimleri, aydınlar, Tatar ve Azerbaycan zenginleri kendisine maddî yardımda bulunmuÅŸ, Tercüman’ın onuncu yıl töreninde yardım edenlerin isimleri açıklanmıştır (“Aziz Yadigâr”,

Mart 1893). Petersburg’dan eski bir matbaa makinesi satın alan Gaspıralı hurufatı Ä°stanbul’dan temin etmiÅŸ, oradan bir mürettip getirtmiÅŸ, ilk yıllarda çeÅŸitli güçlüklerle uÄŸraÅŸmak zorunda kalmıştır. Matbaa iÅŸlerinde, haberleÅŸmelerde kendisine eÅŸi Zühre Hanım ile Kırım’a gelen üç kayınbiraderi yardım etmiÅŸtir. BaÅŸlangıçta gazetenin yazılarını hemen tek başına yazmış, daha sonra da birçok yazı kendi kaleminden çıkmıştır (“yirmi beÅŸ sene kadar oluyor ki Tercüman’ı ya baÅŸtan âhirine kadar ya iki sülüsünü kalem-i âcizânemden çıkarmakta idim; bir nüsha Tercüman yoktur ki nısfı kalemimden geçmiÅŸ olmasın”, “Bu Nüsha”, Tercüman, 26 Åžubat 1907). Rus hükümetinin sıkı bir sansüre tâbi tuttuÄŸu gazetenin ilk sayıları bir buçuk yıl kadar Petersburg’a gönderilmiÅŸ, sansür görevini yapan ÅŸarkiyatçı Smirnov nüshaları üç dört hafta sonra iade etmiÅŸtir. Böylece gazetedeki haberlerin bir deÄŸeri kalmadığını gören Gaspıralı yine güçlükle gazetesinin Bahçesaray’da sansür edilmesi için izin almıştır. Gaspıralı’nın gazetesinde ihtiyatlı ve uzlaÅŸmacı bir tavır içinde olduÄŸu, Ruslar’la iyi geçinmeye çalıştığı, hatta bazan onların hoÅŸuna gidecek yazılar yazdığı ve bu tavrını zamanla ustaca kullanılan bir taktiÄŸe dönüÅŸtürdüÄŸü bilinmektedir. Tercüman’da Türkçe metinlerle Rusça metinler karşılaÅŸtırılırsa bazan Rusça kısımlarda yönetimin dikkatini çekecek ifadelerin yumuÅŸatıldığı veya çıkarıldığı görülür.

Ä°dil-Ural ve Türkistan Türk lehçelerini iyi bilen Gaspıralı zaman zaman Kuzeybatı Türkçesi’nden kelimeler, ifadeler kullansa da gazete bazılarının iddia ettiÄŸi gibi melez bir Türkçe ile deÄŸil Türkiye Türkçesi ile çıkarılmıştır. Bulgaristan’dan DoÄŸu Türkistan’a kadar yayılan Tercüman’ da lüzum görüldüÄŸünde lehçelerde ortak olan kelimelerin ve Batı Türkçesi ile DoÄŸu Türkçesi’ne ait kelimelerin yan yana kullanıldığı görülmektedir. Gazetede açık bir anlatım ve kısa cümleler dikkati çeker. Gaspıralı’nın amacı “BoÄŸaziçi’ndeki balıkçıdan KâÅŸgar’daki deveciye kadar” herkesin bu dili anlamasıdır. Gazetenin çıktığı otuz beÅŸ yıl boyunca dil konusunda bilinçli bir tavır sergileyen Gaspıralı, Türk dünyasında ortak bir edebî dil oluÅŸturmaya gayret etmiÅŸ ve bunda da sanıldığından daha büyük bir baÅŸarı elde etmiÅŸtir. Ancak Sovyet döneminin katı siyasal-ideolojik propagandası Gaspıralı’nın bu baÅŸarısını perdelemiÅŸtir. Tercüman’ da 1913 yılına kadar klasik imlâ uygulanmış, bu tarihten itibaren o dönemde Rusya Türkleri arasında geliÅŸen eÄŸilimlerin etkisiyle “fonetikleÅŸtirilmiÅŸ” bir imlâ ile de metinler yayımlanmıştır.

Türkiye’de yasaklanıp serbest bırakıldığı 189S-1897 yılları arasında gazetede “Ä°lâve-i Tercüman”, “KoÅŸma”, “Zamîme” adlarıyla fikir, edebiyat ve kültürle ilgili iki sayfalık ekler çıkarılmıştır. Bunların daha çok Türkiye’deki okuyucular için yayımlandığı, ayrıca Türkiye’ye gönderilen Tercüman nüshalarının Rusya içinde satışa sunulanlardan birkaç gün önce basıldığı, bazı nüshaların Rusya’da dağıtılanlardan kısmen Tercüman' ın 1883 yılında çıkan ilk sayısında Türkçe ve Rusça bölümlerinin baÅŸlıkları farklı olduÄŸu tesbit edilmiÅŸtir. Bu yıllarda gazetenin Türkiye’deki satışının 10.000 civarında olduÄŸu arÅŸiv belgelerinden anlaşılmaktadır. Tercüman’ın eki olarak 1898’de Mekteb, 1906’da Ha Ha Ha! adlı mizah dergisi, 1906-1907 ve 1910-1911 yılları arasında Åžefika Hanım’ın yönettiÄŸi Âlem-i Nisvân, 1910-1911 ’de Âlem-i Sıbyân adlı dergiler çıkarılmıştır. 190S yılı sonunda örnek sayısı çıkan Âlem-i Nisvân 1906’da haftada bir defa ve Tercüman’dan müstakil olarak basılmış, 1907 baÅŸlarında da bir süre çıkmış, ardından yayımına son verilmiÅŸtir. 1910-1911 yıllarında bir hafta Âlem-i Nisvân, bir hafta Âlem-i Sıbyân ekleri basılmıştır. 1906’da Millet adlı ayrı bir gazete çıkarma teÅŸebbüsü ise örnek sayı ile kalmıştır. Millet’in baÅŸlık kliÅŸesi altında yer alan, “Til birliÄŸi, fikir birliÄŸi ve bu da amel birliÄŸini mûcip olur” ifadesi dikkati çeker. Bu ifade 1912’den sonra Tercüman’da “dilde, fikirde, iÅŸte birlik” ÅŸeklinde kullanılmıştır. Gazetenin on, yirmi ve yirmi beÅŸinci yılları Bahçesaray’da büyük törenlerle kutlanmıştır. Bu törenlerde Rusya’dan, Balkanlar’dan, Türkiye’den, Ä°ran’dan Çin’e kadar birçok yerden gelen mektuplar, tebrik telgrafları, çeÅŸitli hediyeler gazetenin itibarını ve etkisini gösterdiÄŸi gibi törenler, o yıllarda baÅŸka türlü bir araya gelemeyen Rusya müslümanlarının âdeta danışma toplantılarına dönüÅŸmüÅŸtür.

Ä°lk sayılarından itibaren sadece bir gazete olarak deÄŸil aynı zamanda hitap ettiÄŸi Rusya müslümanlarının ortak kürsüsü ve bir düÅŸünce kulübü haline gelen Tercüman müslümanların modernleÅŸme sürecini, bu sürecin din, fikir ve edebiyat hayatına ne ÅŸekilde yansıdığını ortaya koymaktadır. Gaspıralı Tercüman’ı çıkarırken Ä°slâm dininin doÄŸru anlaşılmasını, TürklüÄŸün çeÅŸitli kollarının Türk kimliÄŸi altında birleÅŸmesini, hepsinin ortak bir kültüre ve teknolojiye sahip olmasını arzu ediyordu. Bunun önünde en büyük engel olarak cehaleti, hurafeleri ve tembelliÄŸi görüyordu. Gazetesiyle baÅŸlattığı uyandırma iÅŸine Usûl-i Cedîd olarak adlandırılan eÄŸitim öÄŸretim faaliyetleriyle, okuma yazma kurslarıyla, ilk eÄŸitim için gerekli olan kitapları 1884’ten sonra yazıp yayımlayarak devam etmiÅŸtir. Gazetede ilk sayılardan itibaren Türkiye’deki fikir ve edebiyat hayatı yakından takip edilmiÅŸtir. Bu etkiyle bazı eserler “Târîh-i Ä°slâm” (1883, sy. 5, 7-9, 22-24, 28), “Medeniyyet-i Ä°slâmiyye” (1884, sy. 22-24, 27, 32, 35, 40, 44), “MaîÅŸet ve Edebiyyât-ı Osmânî” (1884, sy. 41, 44; 1885, sy. 2, 6, 9, 10), “NeÅŸriyyât-ı Osmânî” (1886, sy. 2, 4, 6, 8-12, 14, 19, 20, 22, 23) baÅŸlıklı seri yazılarda yayımlanmıştır. Åžemseddin Sami’nin Kamûsü'l-a'lâm’ından geniÅŸ ölçüde istifade edilerek hazırlanan Deryâ-yı Bilik adlı ansiklopedi (1889, 44. sayıdan itibaren), Kamûs-ı Ä°lmî ve Fennî adlı diÄŸer bir ansiklopedi (1905-1908) ilâve ÅŸeklinde çıkarılmış, ardından kitap halinde bastırılıp abonelere hediye edilmiÅŸtir.

Rusya müslümanları arasında geniÅŸ ölçüde hurafelerle iç içe girmiÅŸ, bu yüzden her türlü yenileÅŸmenin önüne cahil kimselerce bir engel olarak çıkarılan yanlış din anlayışının bulunduÄŸunu düÅŸünen Ä°smâil Bey gazetesi aracılığıyla Ä°slâm’a aykırılık itirazlarını ortadan kaldırmak, Ä°slâm dinini cahil halk yığınlarına basit ve doÄŸru biçimde tanıtmak istiyordu. Bu hususta Türkiye’deki uygulamalardan faydalanmıştır. Halifenin ülkesindeki Ä°slâm anlayışını örnek gösterip yanlış dinî anlayışlar ve hurafelerle mücadele etmenin “kâfirlik” sayılmadığını anlatmak istiyordu. Bu bakımdan Gaspıralı, Tercüman’ın ilk sayılarından itibaren çevresinde yer alan ileri görüÅŸlü din adamlarından destek istemiÅŸ, onları cehaletle mücadele için kendi yanına çekmeye çalışmış, din âlimleri ve öÄŸretmenler hakkında gazetesinde övücü yazılar yazmıştır. Öte yandan Avrupa ve Rus kaynaklarından dünya müslümanlarını ilgilendiren geliÅŸmeleri izleyen Gaspıralı, özellikle Rus gazetelerinin, fikir ve siyaset adamlarının müslümanlar ve Ä°slâmiyet hakkındaki yanlış kanaatlerini, haksız hücumlarını gazetesinde cesaretle eleÅŸtirmekten geri durmuyordu. Uzun yıllar misyonerlerle, panslavistlerle tek başına Tercüman gazetesi sayesinde mücadele etmiÅŸtir.

1905 Rus ihtilâli Gaspıralı’nın düÅŸüncelerini daha rahat ve açık ÅŸekilde dile getirmesine imkân vermiÅŸtir. “Gerek Sözler” adlı yazıda (5 Dekabr [18 Aralık] 1905) bu önemli deÄŸiÅŸmeye iÅŸaret ederken Tercüman’ın ilk döneminin sona erdiÄŸini ve ikinci döneminin baÅŸladığını söylüyordu. 1905 ihtilâlinin ardından Rusya’daki serbest ortamda müslüman Türkler arasında matbuat hayatı canlanmış, gazete ve dergiler çıkarılmıştır. Ancak Rus mekteplerinden yetiÅŸen gençlerin önemli bir kısmı sosyalist düÅŸüncelere ilgi duyuyor, Türk-Ä°slâm âleminin problemlerini Gaspıralı’dan farklı ÅŸekilde algılıyor, modernleÅŸmeye ve dönüÅŸüme devrimci bir gözle bakıyor, onu çar hükümetine karşı yumuÅŸak davranmakla ve muhafazakârlıkla suçluyordu. Bu gençler kendi toplumlarının geleceÄŸini ve millî meseleleri deÄŸil sınıf mücadelesini, dünya ihtilâlini ön planda tutuyor, halk yığınlarını sınıf mücadelesine çekebilmek için mahallî dillerle yazmayı tercih ediyordu. Buna raÄŸmen sosyalistler içinde Gaspıralı’nın millî kültür ve dil idealine baÄŸlı olanlar da vardı. Tercüman gazetesi otuz beÅŸ yıl boyunca Rusya müslümanlarını ve Rusya Türkleri’ni uyandırma, çaÄŸdaÅŸ dünya medeniyetine ulaÅŸtırma yolunda olaÄŸan üstü hizmetler yapmıştır.