Eski Eserler

Ä°slâm Ansiklopedisi    
1940-1987 yılları arasında yayımlanan Ä°slâm tarih, coÄŸrafya, etnografya ve biyografi ansiklopedisi.

2-5 Mayıs 1939'da Ankara'da toplanan I. Türk NeÅŸriyat Kongresi'nde alınan karar doÄŸrultusunda Maarif Vekili Hasan Âli Yücel'in Ä°stanbul Üniversitesi RektörlüÄŸü'ne gönderdiÄŸi 9 Mayıs 1939 tarihli bir yazıyla, Hollanda'nın Leiden ÅŸehrinde yayımlanması tamamlanmış olan The Encycîopctedia of islam'ın zeyil maddeleriyle beraber Türkçe'ye çevrilmesi istenmiÅŸtir. Bunun üzerine Edebiyat Fakültesi'nde kurulan bir heyet tarafından düzenlenen rapor muhtevasındaki prensip kararlarına göre yapılan hazırlıklardan sonra Aralık 1940 ta Ä°slâm Ansiklopedisi'nin ilk fasikülü çıktı.
Çalışmalar önce fakülte dekanı Hamit Ongunsu'nun sorumluluÄŸunda yürütülürken kısa bir süre sonra ansiklopedinin yönetimine Abdülhak Adnan Adıvar getirildi.

Yayın kuruluna da ReÅŸit Rahmeti Arat, Avni BaÅŸman, Sabrı Esat SiyavuÅŸgil ve M. Åžerefettin Yaltkaya üye; Besim Darkot, Mükrimin Halil Yınanç, Zeki Velidi Togan, Cavit Baysun, Ahmet AteÅŸ ve M. Tayyib Gökbilgin yardımcı tayin edildi.

Ä°lk çalışmalarına, Türkiyat Enstitüsü'nün bugün Ä°stanbul Üniversitesi Profesörler Evi olarak kullanılan binasında baÅŸlayan Ä°slâm Ansiklopedisi heyeti. 1947 yılından itibaren enstitünün taşındığı Hasan PaÅŸa Medresesi"nde faaliyetini sürdürdü.
Mesai arkadaÅŸlarıyla birlikte ansiklopediye ilk ilmî hüviyetini veren Adıvar'ın vefatı üzerine (1955) kurul baÅŸkanlığına Cavit Baysun, heyet üyeliklerine de ReÅŸit Rahmeti Arat, Ahmet AteÅŸ ve Besim Darkot getirildi.
Bazı görüÅŸ ayrılıkları sebebiyle Millî EÄŸitim Bakanlığı 1961'de bu kurulu görevden alarak Ahmet AteÅŸ baÅŸkanlığında ReÅŸit Rahmeti Arat, Ä°brahim KafesoÄŸlu ve Tahsin Yazıcı'dan oluÅŸan yeni bir yayın kurulu tayin etti.
Ahmet AteÅŸ'in 1966'da ölümünden sonra Tahsin Yazıcı baÅŸkan, Fikret Işıltan, Sadettin Buluç ve Nihad M. Çetin de üye olarak görevlendirildi.
Bazı eleÅŸtiriler ve Buluç'un yurt dışına gitmesi üzerine bir süre sonra heyet dağılınca istifası bakanlıkça kabul edilmeyen Tahsin Yazıcının baÅŸkanlığında Orhan F. Köprülü. Abdülkadir Karahan ve Nejat Göyünç'ten oluÅŸan beÅŸinci heyet göreve baÅŸladı (1970).
Ancak Göyünç'ün tayininin çıkmaması ve Karahan'ın da istifası (1972) yüzünden iki kiÅŸi kalan heyete çeÅŸitli zamanlarda Sadettin Buluç (1971), Bekir KütükoÄŸlu (1975) ve Ä°brahim KafesoÄŸlu (1976) katıldı.
1980 yılında Tahsin Yazıcı'nın yerine Bekir KütükoÄŸlu kurul baÅŸkanlığına getirildi, Nihad M. Çetin de ondan boÅŸalan üyeliÄŸe tayin edildi.
Ertesi yıl KütükoÄŸlu görevden alınarak tekrar Tahsin Yazıcı baÅŸkanlığa, ayrıca Nejat Göyünç ve Ahmet Suphi Furat üyeliÄŸe tayin edildi.
Bir süre sonra ayrılan Göyünç'ün yerine Nazif Hoca getirildi.
Ansiklopedi 1987'de Tahsin Yazıcı, Orhan F. Köprülü. Ahmet Suphi Furat ve Nazif Hoca"nın oluÅŸturduÄŸu kurulun yönetiminde tamamlandı.

BaÅŸlangıçta ansiklopedinin sadece tercüme yoluyla yayımlanması düÅŸünülmüÅŸse de daha sonra Türkiye'ye ait maddelerin yetersizliÄŸi ve yanlışları dikkate alınarak düzeltme ve ilâvelerde bulunulması, bazı maddelerin ise yeniden yazılması uygun görülmüÅŸtür.

Böylece her cildin iç kapağındaki ifadeyle "Leyden tab'ı esas tutularak telif, tâdil, ikmal ve tercüme suretiyle" yayımını sürdürmüÅŸtür.
Ansiklopedinin çalışma prensiplerinden mütercim, müellif ve redaktörlerin tesbiti ve fasiküllerin neÅŸre hazırlanmasına kadar büyük gayretleri olan heyet baÅŸkanı A. Adnan Adıvar'ın ilk fasiküldeki imzasız mukaddimesine göre Leiden yayımında sadece Türk dünyasıyla ilgili maddelerde eksiklik veya hata söz konusu olmuÅŸ görünmekteyse de bunun dışındaki Ä°slâmî maddelerde yanlışlar, yetersizlikler, hatta maksatlı saptırmalar da dikkati çekmiÅŸtir. Nitekim daha ilkfasiküilerden itibaren Türkler'Ie ilgili maddeler yeniden yazılırken doÄŸrudan Ä°slâmî konuları ihtiva eden maddeler önce bazı dip notlarıyla tashih edilmiÅŸ, sonraki ciltlerde bu usul bırakılarak pek çok madde "TH" (Tahrir Heyeti) imzasıyla veya bir Türk müellif tarafından yeniden kaleme alınmıştır.
Bunun neticesinde VI. cilde (1952-1955) kadar büyük bir sayıya ulaÅŸan "TH" imzalı maddeler sonraki ciltlerde azalmış, buna karşılık yerli imzalar artmıştır.

Ansiklopedideki toplam madde sayısının üçte ikisi tercüme, üçte biri telif olduÄŸu halde toplam sayfa hacminin üçte biri tercüme, üçte ikisi telif maddelere aittir.

Formalar arasına ayrıca konulan, çoÄŸu ÅŸehir planlarıyla haritalar olmak üzere bazı fotoÄŸrafların dışında ansiklopedi genellikle resimsiz olarak yayımlanmıştır.

Ä°slâm Ansiklopedisi, daha tercüme teÅŸebbüsü sıralarında baÅŸlayarak hemen bütün yayın süresince çeÅŸitli yönlerden tenkitlere uÄŸramıştır.
Ä°lk tenkitler, müsteÅŸrik zihniyetiyle yazılmış maddelerin tercümesi yerine daha sıhhatli ve yerli bir ansiklopedi neÅŸri hususunda yoÄŸunlaÅŸmış, sonraki eleÅŸtirilerde maddelerin bilgi ve teknik hataları üzerinde durulmuÅŸtur.
Tenkitlerin ilki ve en kapsamlı olanı, ansiklopedi henüz hazırlık safhasında iken (1940 baÅŸlan)  EÅŸref Edib'in (Fergan) yayımladığı Ä°slâm Ansiklopedisi adlı on bir sayfalık broÅŸürdür. Bu broÅŸürde yer alan eleÅŸtiriler ansiklopedinin Leiden basımı üzerinde yoÄŸunlaÅŸmakta, maddeleri doÄŸrudan doÄŸruya tercüme etmenin sakıncaları açıklanmakta, buna karşılık reddiye ve tenkitte bulunulması, bazı parçaların çıkarılması, düzeltmeler yapılması veya yeniden yazılması gibi alternatifler önerilmektedir.
Bu arada Ä°slâm Ansiklopedisi tercüme çalışmalarının devam etmesi üzerine EÅŸref Edib "tam manasıyla millî ve Ä°slâmî bir eser vücuda getirmek için" telif bir Ä°slâm-Türk Ansiklopedisi'nı ve buna baÄŸlı olarak Ä°slâm Türk Ansiklopedisi Mecmuasın neÅŸretmeye baÅŸlamıştır. Bu ansiklopedideki maddelerde ve dergideki yazılarda Ä°slâm Ansiklopedisi'ndeki yanlışlar üzerinde durulmuÅŸ, basında yankılanan uzun polemikler olmuÅŸtur.

Ä°slâm Ansiklopedisi, seksen sayfa hacmindeki "Atatürk" maddesi dışında Leiden basımında mevcut 6300 kadar madde Ä°le sınırlanmış, ilâvesi düÅŸünülen maddeler yayımın tamamjanmasınin ardından zeyil ciltlerine bırakılmışsa da esasen tahminleri aÅŸan yayın süresi sonunda bundan da vazgeçilmiÅŸtir. Personel yetersizliÄŸi ve yazı heyetinin sık sık deÄŸiÅŸmesi yüzünden çalışmaları aksayan ansiklopedi ancak kırk yedi yılda tamamlanabilmiÅŸ, on üç ciltte bitmiÅŸ görünmesine raÄŸmen V ve XII. ciltlerin ikiÅŸer cilt haline gelmesi sebebiyle on beÅŸ cildi bulmuÅŸtur.
Ansiklopedi maddelerinde konuların önemiyle hacim nisbetleri dengesi de her zaman korunamamıştır. Benzeri büyük hacimli eserlerde kaçınılması mümkün olmayan birtakım Ä°lmî ve teknik hata ve eksiklikler yanında bazı atıfların karşılıksız kaldığı, ayrıca bazıları yeni yazılanlardan olmak üzere mükerrer maddeler bulunduÄŸu da görülmektedir.
Anter ve Sîret-i Anter Ä°bnülfârid ve Ömer b. Ali Abdülmelikb. Mansûr ve Muzaffer Hazlân ve Hizlân Sadreddin Muhammed  ve Åžîrâzî  Nasr b. Hamdan ve Serî Mirza Takî Han ve Takî Han mükerrer yazılmış maddelerdir.
Bütün aksaklıklarına raÄŸmen Ä°slâm Ansiklopedisi, özellikle son ciltlerindeki telif maddeleriyle Türk ve dünya literatüründe önemli bir kaynak olma durumunu muhafaza etmektedir.